Tseren
Basic information
Interviewee ID: 990068
Name: Tseren
Parent's name: Gombo
Ovog: Borjigon
Sex: m
Year of Birth: 1956
Ethnicity: Halh
Additional Information
Education: higher
Notes on education:
Work: university professor
Belief: Buddhist (red hat), shamanism
Born in: Yosön-züil sum, Övörhangai aimag
Lives in: Bayanzürh sum (or part of UB), Ulaanbaatar aimag
Mother's profession: herder
Father's profession: herder
Themes for this interview are:
(Please click on a theme to see more interviews on that topic)
education / cultural production
work
literature
NGOs
democracy
Alternative keywords suggested by readers for this interview are: (Please click on a keyword to see more interviews, if any, on that topic)
Please click to read an English summary of this interview
Please click to read the English transcription of this interview
Translation:
Ариун-Ундрах -
Сайн байна уу?Цэрэн багшаа.
Цэрэн -
Сайн.Сайн байна уу?
Ариун-Ундрах -
За.Надад түрүүчийн ярилцлагаас хэдэн асууж тодруулах зүйл байнаа.
Цэрэн -
За тэг ээ.
Ариун-Ундрах -
За.Тэгэхээр та 1970 хэдэн оны үеэр Ростовын их сургууль руу явсан гэж ярьсан тийм ээ?
Цэрэн -
тийм.
Ариун-Ундрах -
Аа тэр үед нөгөө оюутнуудыг шалгаруулахад тэр шалгаруулалт хэр үнэн зөв болсон бэ?Хэр өрсөлдөөнтэй байсан бэ?
Цэрэн -
Хөөе тэр чинь нэг одооны энэ конкурс эд нар шиг шалгалт авч эд нар шалгаруулж авж байгаа юм биш.Энэ 10-р анги төгсөөд л МУ-ын нутаг дэвсгэр дээр байгаа буюу одоогийнхны өнөөдрийн ярьдагаар бол дотоодын их дээд сургуулийн янз бүрийн ангид элсэн ороод суралцаж байгаа оюутнуудын дотроос тэд нарт хичээл заадаг багш нараас нь асуугаад,сураад судлаад тэр шалгалтаа өгсөн дүнгий нь үзээд хараад ерөөсөө энэ л хамгийн овоо сурлагатай,чадвартай нь юм байна гэдгийг нь шалгаруулж аваад л тэгээд л явуулчихаж байгаа юм.
Ариун-Ундрах -
Дүнгий нь харсан байх тийм ээ?
Цэрэн -
Тийм.Дүнгий нь харахаас гадна багш нарын саналыг зориуд судалж байгаад ингэж явуулсан.Тэрнээс биш энэ Өвөрхангай аймагт хөдөөний бүр сумынхаа төвд 8-р анги онц төгсөөд ТМС-т хуваарилагдаж байсан нэг юм өнөө 10-р анги төгсөөд их сургуулийн философийн ангид ороод нэг жил сураад энэ гайгүй овоо сайн юм байна гээд гадаад явах гэж яаж байхав дээ.Хэрвээ өрсөлдүүлдэг,шалгаруулдаг байсан бол надтай чинь хамт одоо 1-р сургууль,Орос сургууль эд нар төгссөн янз бүрийн хүүхдүүд байсаан.Хотын,цэрэгт яваад ирчихсэн,Герман хэлтэй хүн байсан.Энэ эд нарыг биш одоо намайг шалгаруулаад л явуулчихсан байгаа юм.Аа тэгэхэд манай философийн салбарын сургалтыг удирдаж зохион байгуулж байсан хариуцаж байсан гол хүн бол одоо энэ МУ-ын гавъяат багш профессор Дашийн Содном гэдэг хүн энэ хүн одоо Норовсамбуу багш тэр үед ЗХУ-д ОХУ-ын тэр шинжлэх ухааны академийн философийн хүрээлэн дээр докторантурт сурч байсан.Философийн ухааны докторын зэрэг хамгаалах ийм ажлаар тэнд явсан учраас Содномгомбо багш хариуцаж байсан.
Ариун-Ундрах -
Тэгэхлээр та яагаад заавал МУИС-ийн философийн ангид орох шийдвэр гаргасан бэ?Хэн танд зөвлөсөн бэ?
Цэрэн -
Үгүй ээ тэр үед чинь нөгөө төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засаг гэж ярьдаг бид нар.Тэр үед чинь их сургуулийн тийм ангид тэдэн оюутан элсүүлнэ гээд ер нь төлөвлөгөөтэй.Тэгээд тэр төлөвлөгөөр тэдэн оюутан элсүүлнэ гэчихээд тэрнийгээ одоо 21 аймаг нэг хот Дархан,Улаанбаатар гэдэг ч юм уу ингээд хуваагаад хуваарь хөдөө орон нутагт явуулчихна.Аа хөдөө орон нутагт хуваарь явуулчихаад их дээд сургуулийн багш нараас бүрдсэн элсэлтийн шалгалтын комисс очиж шалгалт авна.Одооны энэ конкурс гэдэг шиг яг ийм шалгалт авдаг.Тэгээд Өвөрхангай аймагт одоо янз бүрийн л хуваарь очсон л доо.Гадаадад сурах хуваарь бас ирнэ очно.Тэгээд гадаадад сурах хуваарь очсон чинь надад нэг 2 хуваарь их сонирхолтой санагдсан юм.Нэг нь Руминд олон улсын харилцааны чиглэлээр сурах хуваарь байсан.Нөгөөдөх нь Польшод хөрс судлалын чиглэлээр сурах хуваарь байсан.Энэ 2 хуваариар шалгалт өгье гэсэн чинь энэ хуваариар шалгалт өгөх бололцоо янз бүрийн юм бол олдоогүй.Аа нэг нь бол одоо энэ хуваарьт тийм хүүхэд шалгалт өгнө гэсэн тодорхой бодлоготой тэр хуваарь очсон юм шиг байгаа юм.
Ариун-Ундрах -
Аа хүүхэд нь тодорхой байсан гэж үү?
Цэрэн -
Хүүхэд нь тодорхой.Аа нөгөөдөхийг нь бол нэг хүүхэд тэр хуваарьт шалгалт өгөх болоод аа тэгсэн чинь нэг багш маань үгүй ээ чи энэ дээр ингээд яах юм.Энэ шалгалтыг өг гээд.Би тэгээд тэрнийг больчихсон.Аа дараа нь аа энэ хуваариудын энэ шалгалтын алийг нь ч өгсөн би чадна даа гэсэн бас нэг тийм бодолтой л байлаа л даа.Тэгээд бөхөөр бол байна ш дээ энэ муу хэдийн алиныг нь ч авсан би хаячих юм чинь гэсэн нэг тиймэрхүү ч юм уу.Тэгээд эр хүний дотор эмээлтэй хазаартай багтана гэсэн нэг сонин Монгол үг байдаг.Нөгөө талаас бас гайгүй байсан л даа янз бүрийн хичээлд.Би тэгээд алинаар нь ч сурчихсан яахав гээд тэгээд тэр үед Өвөрхангай аймагт би дотуур байранд суудаг байсан ч гэсэн нэг айлд очдог байсан.Тэр айл бол миний төрөл.Тэр ямар төрөл вэ?гэхээр миний аав чинь айлын өргөмөл хүн байгаа юм.Хамгийн бага дүүгийнхээ хүүхдийг дээрээсээ 2 дахь ах нь өргөөд авчихсан.Аа тэгтэл тэр өргөж авсан ахынх нь бүстэй бүсгүй 2 хүүхэдтэй байсан.Томыг нь Сэр-Од гэдэг,багыг нь Дарьзав гэдэг.Тэр миний тэр сууж байсан айл бол тэр миний аавын эгч Дарьзаваас гарсан хүүхэд.Тэгээд тэр ах маань Өвөрхангай аймгийн нэгдлийн холбооны зөвлөл гэж байдаг.Хөдөө аж ахуйг удирдах газар гэсэн.Тэрэнд ажилладаг,нягтлан хийдэг хүн.Эхнэр нь энэ Өвөрхангай аймгийн хөдөлмөрийн төлөө сонины үйлдвэрт өсөг өрөгч хийдэг.Эхлээд тэр ах эгч хоёртойгоо асууж зөвлөлөө.Дараа нь анги удирдсан багш маань Ц.Пүрэв гэж одоо түүх,нийгмийн ухааны багш тэр багшийн дээд сургууль төгссөн.Тэгээд бид нарт нийгмийн тухай мэдлэг хичээл гэж хичээл заасан.Тэр нийгмийн тухай мэдлэг гэдэг хичээлийн философийн хэсгийг нь ч,эдийн засгийн хэсгийг нь ч,улс төрийн хэсгийг нь ч заасан.Бид нарт хичээл зааж багш нарын дотор одоо хамгийн их мэдлэгтэй,чадвартай тэгэхдээ их чадалтай морь дошгин байдаг гэж ярьдаг.Тэр хүн шиг чадвартай учраас бас нэг жаахан ааштай эд нар гэж хүмүүс ярьдаг Дашбямба гэж нэг физикийн багш байсан.Тэр эд нар байна ш дээ Үгүй ээ чи энэ философийн ангийг аваад үзвэл яасан юм гэж ярьсан.Нөгөө талаас их сургуулийн философийн анги юу вэ?гэхээр 66 онд элсэлт аваад,70 онд 71 онд төгсөлт хийчихсэн.Тэрнээс хойш 4 жил элсэлт аваагүй байж байгаад 75 онд элсэлт авч байгаа.Тэгээд өө их сургуулийн философийн ангид шалгалт өгнөө гэж.Шалгалт өгөөд л тэр хуваарийг ингэж аваад л тэгээд л элсээд л хүрээд ирсэн.
Ариун-Ундрах -
Аанхан:Аа таныг Оросод оюутан байх үед Монгол оюутнууд зөндөө хамт өөр хотуудад ч юм уу хамт байдаг байсан байх тийм ээ?
Цэрэн -
Тэххх.
Ариун-Ундрах -
Тэгэхлээр тэр үеийн ЗХУ-ын иргэд нь ч юм уу хүмүүс нь Монголоос ирсэн оюутнуудад ямархуу ханддаг байсан бэ?
Цэрэн -
Үгүй ээ тэр үед чинь ЗХУ-д сурч байгаа оюутнууд Монголынх уу?хаанахынх уу?гэдгээсээ үл хамаараад яг сурч байгаа газраа очингуутаа бүртгүүлнэ.Бүртгэсэн газраасаа 45 км-ийн газар бол хаашаа хамаагүй чөлөөтэй явж болно.45 км-ээс өөр цаашаа өөр газар руу хол явах болох юм бол тэр аюулаас хамгаалах байгууллага,цагдаагын байгууллагаас зөвшөөрөл авч явна.Ийм байсан.Тэгээд тэр үед Зөвлөлтөд их олон хүн оюутан сурч байсан даа.Тэр сурч байсан олон оюутнуудаас одоо хүртэл заримтай нь би дажгүй сайн харилцаа холбоотой байдаг.Тэгээд Ростовын их сургуульд эхлээд би гурвуулаа очсон гэсэн.Намайг гурвуулаа 1976 онд очиход Ростовын их сургуульд 7 оюутан байсан.5 нь философийн мэргэжилээр,2 нь сэтгэл судлалын мэргэжилээр.
Ариун-Ундрах -
Монгол оюутнууд тийм ээ?
Цэрэн -
Монгол оюутнууд.Ростовын их сургуульд өмнө нь нэг оюутан сурч л байсан гэсэн.Тэгээд тэрний тухай тодорхой юм мэдэхгүй.Намайг очиход 5 оюутан байсан.За 5-р курст байхад өшөө их олон оюутан очсон.Ийм байдлаар Оросод бол зөвхөн Ростовын их сургууль гэхэд л одоо 30,40,50,60 оюутан.Тэгээд Ростов наданов хотод өөр сургуулиудад их олон Монгол оюутнууд суралцаж байсан.Ростов бол ОХУ-ын тэр южный врота-өмнөд хаалга гэж нэрлэдэг тэр Кавказ орчимоос хойшоо явж байгаа гол төмөр зам Ростовоор дамжиж явдаг.Ростов бол сая гаруй хүнтэй,одоо энэ хөдөө аж ахуйн машины их том үйлдвэртэй.Ска гэж комбайныг Ростовд үйлдвэрлэдэг.Ми гэж нэрлээд байгаа нисдэг тэргийг бас Ростовд үйлдвэрлэдэг ийм том хот.
Ариун-Ундрах -
Та тэгэхлээр таны хувьд бол Социализмын үед Оросоос төгсөж ирчихээд багшийн мэргэжилээрээ ажилласан байх тийм ээ?
Цэрэн -
Тэгсэн.
Ариун-Ундрах -
Аа тэгээд яг энэ үед чинь Социализмын үед хүмүүсийн ажилд хандах хандлага нь ямархуу байсан бэ?
Цэрэн -
Энэ асуудлаар бол их олон хүмүүстэй ярьж байсан л даа хөдөлмөрт хандах хандлага гэдэг.Аа тэгтэл хөдөлмөрт хандах хандлагын хувьд аваад үзэх юм бол нөгөө хувийн өмчтөн,малчид гэж яриад байгаа зүйл бол өөр.Аа хувийн өмчгүй,нийтийн өмч дээр ажилладаг тэр ажилчин ангийн төлөөлөгчид гэж яриад байгаа хүмүүс ялангуяа үйлдвэрийн газар ажилладаг гэдэг юм уу янз бүрийн нэг газар ажилладаг хүмүүс.Тэгээд нийгмийг удирдан чиглүүлэх,манлайлах гол хүч гэж яриад байдаг сэхээтний давхаргынхан,дарга,төрийн албан хаагчид бол харин өөрөөр ханддаг байсан байж магадгүй юм.
Ариун-Ундрах -
Социализмын үед хүмүүс яг ажилд орох процесс нь ямархуу байсан бэ?
Цэрэн -
Хүмүүс Социализмын үед яаж ажилд орох вэ?гэдэг асуудал бол одоо янз бүр.Энэ яагаад янз бүр байна вэ?гэхээр би 10-р анги төгсөөд их сургуульд 1 жил сураад ЗХУ-д очиж 5 жил сураад ирээд дээд,тусгай,дунди боловсролын хорооноос МУИС-ийн философийн тэнхимийн багшаар томилогдоод,тэгээд болж.Аа ер нь бол сургууль төгсөөд ирсэн мэргэжилтнүүдийг улсын,ардын,аж ахуй,соёлын хаана хэрэгтэй ямар салбар байна тэнд нь томилж явуулдаг ийм байсан.Төрийн төв байгууллагуудын томилолтоор ажиллах ийм л журамтай.Өвөрхангай аймагт тухайлах юм бол ийм ийм сургуулиудад багш хэрэгтэй гэхээр тэр хэрэгтэй багш нарыг нь Өвөрхангай аймаг руу боловсролын хэлтэс хуваарилчихдаг.Өвөрхангай аймгийн боловсролын хэлтсийнх нөгөө хэрэгтэй хэрэгтэй багш нарыг нь энийг нь тэр суманд,тэрийг нь тэр суманд явуулъя гээд хуваарилчихдаг.Иймэрхүү механизмаар л явдаг байсан байх.
Ариун-Ундрах -
Тэгэхлээр хүүхдүүдийг төгсөөд ирэнгүүт л нь одоо тэр аймагт тэгэж ажилла гээд томилоод л явуулдаг байсан байна тийм ээ?Тэгэхлээр хүмүүс яг үг дуулгавартай даган биелүүлдэг байсан уу?
Цэрэн -
Үг дуулгавартай даган биелүүлнэ.Биелүүлэхгүй байхын аргагүй.Аа тийм байдалд орохгүй хүмүүс бас байна.Тэр хэн байх вэ?гэхээр байна ш дээ өнөөдөр ч гэсэн бас одоо энэ нөхцөл байдал хэвээр хадгалагдаж үлдсэн байх шиг л байна.Юу вэ?гэхээр одоо энэ төмөр замынхан бол өөрийнхөө хүүхдийг төмөр замын сургуульд явуулчихдаг.Хүрээд ирэхээр нь төмөр замдаа ажилд авчихдаг.Аа энэ гадаад харилцааны яам гэдэг юм уу эд нар бол гадаад харилцааны яаманд ажиллаж байсан том дарга нар өөрсдийнхөө хүүхдийг одоо Москвад юм уу өшөө цааш нь Герман,Франц,Польш,Венгер,Румин хаана байдаг юм Болгар тэр рүү гадаад харилцааны сургуульд явуулчихдаг.Гадаад хэлний сургуульд явуулчихдаг.Ирэхээр нь гадаад яамандаа ажилд авчихдаг.За яг ийм байдал бол хангамжийн хороо ч гэдэг юм уу улсын төлөвлөгөөний комисс гэдэг юм уу энэ төрийн захиргааны төв байгууллагад иймэрхүү танил тал,садан төрөл,найз нөхдийн холбоо бүр илэрхий бий болчихсон.Энүүгээрээ дамжуулаад үгүй ээ ерөөсөө одоо тийм бүлэглэлүүд үүсчихсэн.Тэр бүлэглэлүүд хоорондоо хэрхэн харьцаж байгаагаас шалтгаалаж одоо зөвхөн нэг хүнийг ажилд авах асуудал биш бас бүр энэ улс орны хөгжилтэй холбоотой амин чухал асуудлыг яаж шийдэх хүртэл хамаардаг байсан байж болох.Тэгээд миний мэдэхийн л одоо тухайлах юм бол жигтэйхэн их сайн мэддэг зүйлээ энд дурдчихъя гэх юм бол миний нэг их сайн таньдаг хүн Сэлэнгэ аймгийн хангамжийн газрын дарга.Хүү нь хангамжын газар төлөвлөгөөнийи комисст мэргэжилтэн,нэг хүү нь Сэлэнгэ аймгийн хангамжийн газарт ахлах мэргэжилтэн, 2 дүү нь хангамжын газарт тэнд байна ш дээ грушик одоо мэргэжилтэн эд нар гэдэг юм уу ингээд ерөөсөө л иймэрхүү байдлаар ингээд бүлэг бүлгээрээ.Нэг ах нь одоо төлөвлөгөөний комисст ийм орлогч дарга,нэг дүү нь байна ш дээ хангамжын хорооны орлогч дарга ч гэдэг юм уу ингээд л байна ш дээ иймэрхүү байдлаар одоо танил тал,найз нөхрийн байдлаар ингээд бүрдчихсэн иймэрхүү бүлэглэлүүд бол бас байсан.За энэ бол нэг талаас одоо сайн ч байсан байж магадгүй,нөгөө талаас муу ч байсан байж магадгүй.Яагаад гэвэл одоо нарийн тодорхой асуудлаар мэргэжсэн бүлэг хүмүүс бий болох талаар бол төрийн одоо мэргэшсэн албан хаагч бүрдэх талаас сайн байсан байж магадгүй.Аа явцуу бүлэглэл бий болчихоод тэр бүлэглэл өөрийнхөө эрх ашиг,сонирхлыг бусдад тулган хүлээлгэх ийм механизм,арга хэрэгсэл ашиглах бололцоог олгож байсан бол энэ сөрөг нөлөөтэй муу байсан байх.Энэ ЗХУ-ын тэр философийн хүрээлэнд ажиллаж байсан Александр Зеновев гэж нэг логикийн их том мэргэжилтэн бий.Манай Норовсамбуу багштай яг нэг үед тэнд Норовсамбуу багшийг тэр философийн хүрээлэнд докторантурт сурч байхад тэр Зневев философийн хүрээлэнд өөрөө докторантурт сурч байсан байж ч магадгүй бүр тэнд ажиллаж байсан байж магадгүй.Ямар ч байсан Норовсамбуу багш маань л би тэр Александ Зневевтой маш сайн танил гэж ярьж байсан.Тэр Александр Знеовын бичсэн “Социализм бол бодит байдал болох нь” гэсэн нэг ном бий.”Социализм как реалность” гэж бичсэн.Тэр номыг би олж аваад,Норовсамбуу багшдаа аваачилж үзүүлээд,тэгээд Норовсамбуу багшийгаа одоо та нэг ийм ном бичээч.Хэнээр ийм ном бичүүлэх үү?Энийг орчуулах уу?эд нар гэсэн юм ярьж байсан.Тэгэхээр Зеновевын номон дээр бол миний яриад байгаатай төстэй иймэрхүү байдал бол Оросод бол бүр их газар авчихсан байсан тухай эд нар бол байдаг.
Ариун-Ундрах -
Социализмын үед та чөлөөт цагаа яаж өнгөрүүлдэг байсан бэ?
Цэрэн -
Үгүй ээ чөлөөт цаг гэдэг ойлголт чинь өөрөө хүн өөрөө өөрийгөө хөгжүүлэх л бололцоо олгож байгаа тэр цагийг л чөлөөт цаг гэдэг.Үгүй ээ Социализмын үед бол одоо янз бүрийн суботник эд нар гээд цалин хөлсгүй гүйцэтгэх ёстой ажил их байсан.Одоо тухайлах юм бол ардын нөхөрлөл гэж нэг юм байлаа.Орой ханцуйдаа нэг улаан даавуу зүүчихээд энэ гудамж талбайгаар эргүүл хийнэ.Энэ бол цагдан сэргийлэх байгууллагад тус болж гэмт хэрэг,хэв журмын зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх ажил.Ийм юм хийнэ гэх мэтчилэн.
Ариун-Ундрах -
Сайн дураараа юу?
Цэрэн -
Сайн дураараа.Хуваарь хийгээд ингэчихдэг.Энийг тэр хороо хориноос зохион байгуулаад л тэдэн сарын тэдэнд тэгэх ёстой эд нар гэсэн ийм үг яриад л хэлээд л тэгээд л энийг хийгээд байгаа.Энэнд одоо их дуртай ч хийхгүй,дургүй ч хийхгүй.Хийх ёстой зүйл гэж бодоод л хийчихнэ.Аа тийм юм хийгээд явж байгаа хүн байна ш дээ хөөе хаая ингэ тэг гэх юм бол байна ш дээ яг төрийн цагдаа төрийн өмнөөс хэлж байна,цагдаа хүн хэльж байна гэсэн байдлаар бүх хүн үг дуугүй биелүүлнэ.Одоо нэг хүн тамхи татаж байгаад ишээ хаячих юм бол яагаад хог тариад байгаа юм.Наад тамхиныхаа ишийг хая гэх юм бол авна.Тэнд хогийн сав байна.Харахгүй байна уу?Аваачаад хий гэх юм бол за гээд гүйж очоод л хийчихнэ.Тэгээд л иргэж ирээд уучлаарай гэх жишээтэй.Социализмын үед чөлөөт цагаа хэн юу дуртайгаа л хийж өнгөрөөдөг байсан байх.За миний хувьд бол байна ш дээ хэрэгтэй хэрэггүй,болсон болоогүй янз бүрийн ном л уншдаг байсан.Социализмын үед чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх өөр нэг арга юу гэвэл энэ кино үздэг байсан.Дараа нь Социализмын үед чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх нэг зүйл гэх юм бол манайд чинь одоо дуурь тоглодог дуурийн театр байна.Драмын театр байна.Дуурийн театрт дуурь үзнэ.Драмын театрт балет үзнэ.Одоо өнөөдөр бид нар магтаад л байгаа алтан үеийнхэн нэрлээд байгаа энэ хүмүүсийн ихэнхи нь амьд сэрүүн,энх тунх байсан.Эд нарын шавь нар ажиллаж байсан.Манайхан чинь одоо Европын сонгодог урлагын их олон сайхан бүтээлүүдийг бол тайзан дээр амилуулсан.Тэд нарын бүтээлийг үзнээ.Багш хүн чинь тийм юм өөрийнхөө үүргийн дагуу үзэх,ирээд хичээл зааж байгаа оюутнуудаа тийм юм үзэх хэрэгтэй эд нар гэж ярьдаг.Симфони хөгжим сонсоно.Одоо тийм одоо дуурь үздэггүй,балет үздэггүй,симфони сонсдоггүй,за янз бүрийн яруу найргийн ном үздэггүй,уншдаггүй тийм байж одоо тэр түүхийн маиериализмын хичээл заах гээд урлаг бол нийгмийн ухамсар мөн гэсэн бүлгээр юу ярих юм.Энэ одоо бүх хүмүүс ч одоо яг надархуу байдлаар л чөлөөт цагаа өнгөрүүлдэг байсан байх.Ялангуяа философийн багш бол чөлөөт цагаа яг миний сая ярьсан шиг байдлаар өнгөрүүлэх явдал бол тэр хүний мэргэжлийнхээ хувьд өсөх нэг үндсэн орчин нөхцөл,мэдлэг боловсролоо дээшлүүлэх нэг арга хэрэгсэл байсан.Аа тэгээд хэн нь яаж өнгөрүүлэхээ мэддэг л байсан байх.Үгүй ээ заримдаа байна ш дээ бас нэг ганц нэг шил лонх юм тавьчихаад тийм үү?Дэвэн дэлхийн юм яриад өнгөрөөдөг тохиолдол ч байсан байх.Аа энийгээ юу гэхээр бол салхинд гарах гэх мэт нэрлэнэ л дээ.Аа одоо хэдүүлээ байна ш дээ нэг ярьж байгаад,ингэж байгаад тийм үү?Тэгээд Туул гол өгсөөд,нэг голын зах дээр очоод тийм үү?Мах аваачаад түүнийгээ чанаж,шарж идээд одоо бас нэг шил архи,пиво эд нар аваачсан.Тэрнийгээ уугаад авгай хүүхэд янз бүрийн юмнуудаа аваачсан.Нөгөө хүүхдүүд тэр голын захаар бөмбөг өшиглөж тоглоод тийм үү?Өөрсдөө бас волейволын бөмбөг эд нар янз бүрийн юм аваачсан.Тэр волейвол тоглох энэ байдлаар өөрөөр хэлэх юм бол энэ маань бол байна ш дээ одоо эрүүл мэнддээ хэрэгтэй спортын янз бүрийн арга хэмжээ зохион байгуулж байгаа тэр хэрэг мөн.Аа өвөл бол энэ Хандгайт руу гарч цанаар гулгана,чаргаар гулгана.Сургуулийн биеийн тамирын тэнхимээс одоо каньке аваад Туулын голын мөсөн дээр очиж канкегаар гулгана.Тэгээд л одоо энэ одооны ардчилсан социализмын үед л байна ш дээ одоо англиар яриад л энэ социализмын үед ёстой нэг бүдүүлэг юмнууд байсан гэж бодож байгаа явдал бол огт өөр.Аа харин ч байна ш дээ социализмын үед ийм байна гэж бодох юм бол ёстой нөгөө эвэртэй туулай харлаа гэдэг шиг гайхмаар юм бол өнөөдрийн одоо ардчилсан,нээлттэй,хүмүүнлэг,энэрэнгүй,орчин үеийн Монголын нийгэмд бол байна ш дээ норм,хэм хэмжээ байдаг ердийн зүйл болчихоод байгаа явдал бол туйлын харамсалтай хэрэг.
Ариун-Ундрах -
Та тэгэхлээр оюутнуудад хичээл заагаад багшаар ажиллаж байхад хэцүү зүйл байсан уу?Та ажилдаа дуртай байсан уу?
Цэрэн -
Ажилдаа дуртай байсан.Хичээл заах бол их сайхан ажил.
Ариун-Ундрах -
Социализмын үед МАХН-д хүмүүс элсээд л гишүүн гэдэг байсан ш дээ тийм ээ?Та тэр үед тэр намын гишүүн байв уу?Үгүй юу гэдэг асуулт байна.
Цэрэн -
Үгүй ээ социализмын үед чинь би Баатарчуудын гишүүн байсан.
Ариун-Ундрах -
Тэр нь юу вэ?
Цэрэн -
Жавхлантай баатарчууд бол жагсаалдаа баяртай эд нар гээд байна ш дээ өнөө тэр бага сургуулийн хүүхдийн улс төрийн байгууллага.Аа дунд сургуулийн хүүхдийн улс төрийн байгууллага нь пионер.Пионерийн гишүүн байсан.Дараа нь Монголын хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн гишүүн болсон.Одоо дунд сургуулийн ахлах ангийн хүүхдүүд,их дээд сургуулийн оюутнуудын төрүүлсэн улс төрийн байгууллага.Тэгээд л улс төрийн карьер дууссан даа.Би нөгөө шинэчлэл гарахаас өмнө Санжаасүрэнгийн Зориг МУИС-ийн НШУС-ийн Ниймгийн ухааны факультетийн хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн үүрийн дарга болоод.Зоригт манай их сургуулийн философийн тэнхимийн багш Гэндэнжавын Лодой бид хоёр Гомбын Цэрэн хоёр хувьсгалт залуучуудын эвлэлээс гарах өргөдөлөө өгөөд тэгсэн чинь үүрийн товчооны хурал хийгээд Санжаасүрэнгийн Зориг нөхөр Лодой,Цэрэн хоёрын хүсэлтийг ёсоор болгоод эвлэлээс гаргаад.Тэгсэн чинь факультетийн декан Долгоржав намайг дуудаж их эгдүүцэл илэрхийлсэн.Үгүй ээ чи энэ эвлэлийн татвар гээд нэг хэдэн төгрөг өгчихөөд байгаа юм хэцүү байгаа юм уу?Чи яах гэж ийм юм өгсөн юм эд нар гэж.Үгүй ээ тэр яахав дээ байна ш дээ бас ажиллахад,амьдрахад намын гишүүн байх хэрэгтэй.Ер нь хэрэгтэй.Дарга болъё гэвэл намын гишүүн биш бол болгохгүй.
Ариун-Ундрах -
МАХН-ын гишүүн тэ?
Цэрэн -
Тийм.МАХН-ын гишүүн байхгүй бол болохгүй.Харин байна ш дээ одоо нэг хэдэн сараар барих баривчлагдах,нэг жил шоронд суух гэх мэт хэрэг хийчихсэн хүнийг бол намаас нь хөөгөөд л ялгүй болгочихож бас болдог байсан.
Ариун-Ундрах -
Бас нэг арга байсан.
Цэрэн -
Арга байсан.Тэгэхээр нөгөө Долгоржав маань одоо тэр намаас гарлаа гээд нөгөө намдаа их хайртай учраас намайг муу хэлж байгаа биш.Ингэчихдэг тийм юмыг тэр намд байхад бол намын гишүүн болчихыг яаж мэдэхэв.Тэгэх юм бол чамд хэрэгтэй шүү гэсэн утгаар бараг одоо декан нэг багшийг дуудаад зэмлэж байгаа биш,ах нь дүүгээ дуудаад зэмлэж байгаа байдлаар надад тэгэж хэлж байсан юм.Ер нь бид нар чинь МАХН-ын төв хорооны мэдлийн боловсон хүчин гэдэг данстай,бүртгэлтэй.Бид нар чинь ерөөсөө намын үзэл суртлын ажилтнууд байсан.Их дээд сургуулийн нийгмийн ухааны багш нар гэдэг чинь.Тэгээд намын төв хорооноос хотын намын хороонд үүрэг даалгавар өгөөд,хотын намын хорооноос районы намын хороонд үүрэг даалгавар өгөөд,районы намын хорооноос МУИС-ийн намын хороонд үүрэг даалгавар өгөөд,МУИС-ийн намын хорооноос бид нарт үүрэг даалгавар өгөөд янз бүрийн ажил үүрэг их гүйцэтгэнэ.Өө энийг байна ш дээ би намын гишүүн биш хүн үгүй гэж ерөөсөө огт хэлэхгүй.Намын хороон дарга хэлсэн гүйцээ.Мэдлээ гүйцэтгэе гээд л хийнэ.Цэргийн хүн шиг.Үгүй ээ энэ эд нар бол ерөөсөө л одоо тэр нийгэмд байдаг ердийн зүйл.
Ариун-Ундрах -
Тэгэхлээр эвлэлийн гишүүнээс гараад тэгээд дараа нь яасан бэ?
Цэрэн -
Эвлэлийн гишүүнээс гараад байна ш дээ яахав эвлэлийн гараад л байна ш дээ одоо нэг сул иргэн гэдэг юм уу эвлэлийн ийм тийм гэх юм байхгүй амар одоо хичээлээ заагаад л явж байсан.Тэгээд л байж байтал тэр ардчилсан холбоо,ардчилсан социалист хөдөлгөөн,шинэ дэвшил холбоо,үндэсний дэвшлийн нам гэх мэт тийм ардчилсан төрийн бус улс төрийн байгууллагууд бий болоод л тэгээд би тэр ардчилсан социалист хөдөлгөөний юманд нь бас оролцож ингэж тэгэж явж байгаад л тэгээд л өнгөрөхгүй юу.Тэгээд би тэр социаль демократ намын гишүүн бол болсон шүү.\
Ариун-Ундрах -
Хэдэн онд болсон бэ?
Цэрэн -
Үгүй ээ тэр 1990 оны л эхээр.91 оны 3 сарын 1-нд энэ пионерийн ордонд их хурлаа хийгээд л.Бид нар үүдэнд нь лут их том зураг авхуулсан.Тэр зураг надад байсан л юм байгаа юм даа.Хаа явдаг бол?Ийм зүйлүүд хийсэн.Тэгээд Монголын ардчилсан социалист хөдөлгөөний гишүүн гэсэн,социаль демократ намын гишүүн гэсэн 7 номерийн үнэмлэх,батлах надад байсан л юм байгаа юм даа.Тэгээд л бид нар чинь нөгөө ардын намын анхны 7 гэдэг шиг 7 гээд л тэгээд дараа нь ардчилсан социалист хөдөлгөөн.Тэгээд ардчилсан социалист хөдөлгөөний гэж байсан юмаа автоматечиский намын гишүүн болгоно гээд.Тэгээд ардчилсан социалист хөдөлгөөнд хэзээ хойно орж ирсэн улсууд дахиж шинэчилж бүртгэл хийгээд л нөгөө бүргэлээ нэрээ зарим хүний нэрнийх нь ард байна ш дээ зарим хүний нэрийг бичиж,зарим хүний нэрийг байна ш дээ огт байхгүй шинэ газар бичиж эд нар намын батлах гэх мэт хийгээд л тэр ардчилсан хөдөлгөөний үйл явцтай холбоотой ялангуяа тэр социаль демократ намтай холбоотой иймэрхүү сонин жижиг аахар,саахар зүйл бол бас ярьж бол болно л доо.Тэгэхдээ энэ бол тэр аман түүх гэж яриад байгаа зүйлд бол нэг их онцын ноцтой холбоотой биш юм аа.
Ариун-Ундрах -
Та бид хоёр нөгөө түрүүчийн ярилцлагаар ардчилсан хөдөлгөөн эхлэхэд та оролцсон тухайгаа ярьсан ш дээ тийм ээ?
Цэрэн -
Аан тэгсэн.
Ариун-Ундрах -
Аа тэрийг бол таныг яг өөрөө оролцсон гэж ойлгож болох уу?
Цэрэн -
Болохоор барахгүй.Үгүй ээ намайгы чинь одоо энэ ардчилсан хөдөлгөөний эхэн үед явж байсан хүмүүс бүгдээрээ байна ш дээ Гомбын Цэрэн,их сургуулийн философийн тэнхимийн багш Цэрэн гэхээсээ илүү Марксист Цэрэн гэдэг нэрээр мэддэг.
Ариун-Ундрах -
Тэгэхээр таны хувьд та ардчилсан хувьсгал гарах үед бол ардчиллыг дэмжиж,өөрөө оролцож байсан хүн байнаа.Тэгэхлээр танд яг ардчилал юу авчирна гэж бодож байсан бэ?
Цэрэн -
За ардчилал гэдгийг эхлээд би социализмын алдаатай,дутагдалтай зүйлийг засах,залруулах үйл явц гэж ойлгож байсан.Тийм учраас ардчилсан социализмын үзэл баримтлал бүхий одоо материалууд цуглуулчихсан.Тэрнийгээ ардчилсан социалист хөдөлгөөн гэж байгуулж хийж байсан улсуудад үзүүлж харуулж,социализмын үед байсан хязгаарлагдмал дутагдалтай талыг засан залруулах.Энэ социализм бол учир дутагдалтай нийгэм байсан.Энэ социализмын учир дутагдалтай талыг засаж залруулна.Аа капитализм бол авах их давуу талуудтай боловч бас учир дутагдалтай нийгэм байсан.Аа энийг байна ш дээ маш анхааран үзэх ёстой.Өөрөөр хэлэх юм бол социализм,коммунизм,капитализм, либарелизмд байгаа хамгийн ашигтай,давуу,сайн зүйлүүдийг нь нийлүүлээд шинэ нийгмийн байгуулал байгуулж болно.Ийм нийгмийн байгууллыг конвергенцийн онол гэж нэрлэдэг ийм онол бол бүр их олон жилийн өмнө бол байсан.Ийм үзэл онол,сургаал.Ийм л юм хийе,бүтээе гэсэн бодол санаа,хүсэл зорилго агуулж явсан.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд яг таны бодсоноор болсон уу?Яасан бэ?
Цэрэн -
Үгүй ээ миний бодсоноор болоогүй.Юу вэ?гэвэл энэ ардчилсан хувьсгалын хийгээд л хийх гээд ингээд тэгээд л ингэе жагсая ийм юм хийе гээд л явж байсан улсууд маань байгалийн ухааны голцуу хүмүүс байлаа,техникийн ухааны хүмүүс байлаа.Ер нь 90-ээд оны бид нарын онолын сэтгэлгээ бол тун ядмагхан,ядуухан түвшинд байсан.Үгүй ээ Марксаа ч байна ш дээ сайн үзсэн хүн байхгүй.ЗХУ-ын коммунист большевикуудын намын түүх гэдэг номын 4-р ботид 4-р бүлгийг Сталин бичсэн гэдэг.Сталин ч бичээгүй юм байлээ.Өөр хүмүүсээр бичүүлээд Сталин бичсэн гэж нэрлэсэн.Тэрний дагуу л диалектик түүхийн материализмын тухай гэж нэрлэдэг юм.Тэр коммунист большевикуудын намын түүхийн 4-р бүлгийг.Тэрний дагуу л нэг аахар саахар юм үзсэн.Тэрнийг дараа нь байна ш дээ нэг сурах бичгийн түвшинд аахар аахар юм үзсэн ийм хүмүүс л нийгмийг өөрчлөх тухай асуудал ярьж байна,хийж байна.Өөр юм үзээгүй.Тэр баруунд байдаг нийгмийг өөрчлөх тухай онолын асуудлыг үзсэн харсан хүн байхгүй.Яг 90-ээд оны үеийг аваад үзэх юм бол барууны орнуудын философийг хамгийн сайн судалсан хүн бол одоо энэ философийн тэнхимийн эрхлэгч хийж байгаад одоо дараа нь багш хийж байгаа доктор,профессор Буныхан овгийн Цэрэндагвын Гомбосүрэн.Энэ барууны философийн бараг үндсэн бүх урсгал,чиглэлүүдийг шүүмжлээд няцаачихсан зохиол бүтээлүүд туурвиж бүтээгээд,хэвлүүлээд олны хүртээл болгочихсон байсан.Позитивист чиглэлүүдийг,неотомист чиглэлүүдийг,прагматик чиглэлүүдийг бүгдийг нь шүүмжилчихсэн номнууд байсан.Үгүй ээ тэгэхдээ тэр бол одоо шүүмжлэх гэдэг нэрийн дор хэвлүүлсэн боловч Монголчуудыг барууны философийн сэтгэлгээний хүрээнд тавьж байгаа хэлэлцэж байгаа асуудлууд,тэднийг байна ш дээ тухайн асуудлыг шийдвэрлэх гэж байгаа хувилбаруудтай танилцуулах үйл хэрэгт бол зохих эерэг үр дүнгээ өгсөн ном бүтээлүүд гэж үздэг.
Ариун-Ундрах -
Шүүмжлэх нь нэрийн дор танилцуулсан тийм ээ?
Цэрэн -
Танилцуулсан.Ямар ч байсан ЗХУ-д ажиллаж амьдарч байсан тэр Мельвел,Богомолов эд нар гээд энэ хөрөнгөтөний философийг шүүмжилж байсан зохиол бүтээл бол яг тийм үзэл санаа,уур амьсгалтай бичигдсэн байдаг.
Ариун-Ундрах -
Тэгэхлээр яг ардчилсан хувьсгал гараад л талбай дээр хүмүүс жагсаад л яг энэ өрнөж байх үед байна ш дээ тэ та хийж байсан ажил бол багшаа хийж байсан тийм ээ?
Цэрэн -
Хийж байсан ажлаа хийнэ.
Ариун-Ундрах -
Аа тэгээд яг одоо талбай дээр жагсахад нь ч юм уу бүр тэр хүчтэй үйл ажиллагаануудад нь оролцсон уу?
Цэрэн -
Үгүй ээ оролцохоор барахгүй.Би чинь яг тэр 90 онд бол байна ш дээ МУИС-ийн физик-математикийн факультетийн оюутнуудад хичээл зааж байсан.Аа нөгөө ардчилсан социалист хөдөлгөөн гэдгийн чинь гол төв нь тэр физик-математикийн факультетийн сургууль дээр байсан гэсэн тийм үү?Тэгээд нөгөө оюутнууд чинь байна ш дээ одоо өөрсдийнхөө физикийн багшийн,математикийн багшийн,бас философийн багшийн орж байгаа энэ хөдөлгөөнийг,үйл явцыг дэмжих үү?Дэмжинэ.Тэгээд ерөөсөө байна ш дээ нөгөө оюутнуудтайгаа багш нь очоод буцаад оюутнуудтайгаа багш нь хүрээд ирдэг.Иймэрхүү байдлаар л оролцсон.Үгүй ээ ер нь нөгөө түрүүний хэлсэн багш,оюутан хоёр бол танин мэдэх зорилготой гэж ярьдаг.Тэгээд тэр үеийн оюутнууд дараа нь энэ ардчилсан хувьсгал,шинэчлэл,өөрчлөлт гэж юм яриад л янз бүрийн шүүмжлэл ийм ярихад нөгөө оюутнаад маань үгүй ээ заримдаа таны нөгөө хичээл дээрээ ярьдаг байсан юмыг чинь л эд нар ярьж байна ш дээ.Та хичээл дээрээ ийм л юм ярьдаг л байсан ш дээ эд нар гэж ярих.Тэгэхдээ хичээл дээрээ арай ч би тийм юм ярьдаггүй.Өөрөөр хэлэх юм бол одоо энэ МАХН ингэлээ тэглээ эд нар гэсэн тийм юм ярихгүй.Аа энэ МАХН-ын үзэл суртал,энэ үзэл суртлын машин буюу энийг дэлгэрүүлдэг сурталчилдаг аппарат хэрэгсэл заримдаа одоо норм хэм хэмжээгээ алдаж хэтэрч байна гэсэн юм ярих.Юу вэ?гэхээр энэ Монгол чинь хөдөө аж ахуйн орон нүүдэлчин.
Ариун-Ундрах -
Эрэгтэй,эмэгтэй хүмүүст ардчилал өөр өөрөөр нөлөөлсөн үү?Та юу гэж боддог вэ?
Цэрэн -
Үгүй ээ энэ эрэгтэй хүн,эмэгтэй хүн гэдэг асуудал чинь одоо хүйсийн харьцаа ялгааны асуудал,жендэрийн асуудал гээд л яриад байдаг.Энэ манай Монголд бол жендэрийн асуудал гэдэг юмыг феминизмын асуудал,эмэгтэйчүүдийн асуудал болгож мушгин гуйвуулаад байгаа юм.Эмэгтэй хүн,эрэгтэй хүн хоёр бол асуудалд хандах хандлага,сэтгэлгээний арга,хэв маяг,үнэлэмж,үүнээсээ улбаалаад хүлээлт эд нар нь өөр байдаг.Ийм учраас эрэгтэй хүмүүс,эмэгтэй хүмүүс хоёр ардчилалд өөр өөрөөр хандаж байсан.Өөр өөр зүйл хүлээж байсан.Энэнээсээ болоод өөр өөр үр дүнд хүрсэн,гарсан гэж болно.
Ариун-Ундрах -
Эмэгтэй хүмүүс яг юуг хүлээж байсан бол?
Цэрэн -
Эмэгтэй хүмүүс бол ихэнхи нь тухайн үедээ ажиллаж амьдарч байсан нөхцөлөөсөө,байгаа байдлаасаа илүү сайхан тансаг нөхцөлд ажиллах,амьдрах тийм зүйлийг хүлээж байсан.
Ариун-Ундрах -
Харин эрэгтэй хүний хувьд?
Цэрэн -
Аа эрэгтэй хүний хувьд бол ихэнхи нь өөрийгөө одоо илэрхийлэх,хэрэгжүүлэх тааламжтай орчин нөхцөл бүрдэнэ гэдгийг л хүсэж хүлээж байсан.
Ариун-Ундрах -
Тэгэхлээр эрэгтэй,эмэгтэй хүмүүсийн оролцоо нь ялгаатай байсан уу?
Цэрэн -
Ялгаатай байсан.Эрэгтэй хүмүүсийн оролцоо бол илүү алсыг харсан шинж чанар давамгайлж байдаг байсан бол аа эмэгтэй хүмүүсийн оролцоо нь бол ойрын үед,нэн түрүүнд шийдвэрлэх ёстой асуудлуудыг илүү анхаарч байсан.Аа эрэгтэй,эмэгтэйгүй бүгдээрээ ер нь тухайн үед нэгэнт оршин тогтчихоод байсан нийгмийн харилцааг,нийгэмд тогтсон байдлыг бол өөрчлөхийг бол адилхан эрмэлзэж байсан.Тийм учраас эрэгтэй хүн,эмэгтэй хүн хоёр ардчиллын үйл явцад аль нэг нь илүү үүрэг гүйцэтгэсэн гэх тийм байдлаар харах хандах учиргүй.Ингэж үнэлж дүгнэж ерөөсөө болохгүй.Адилхан үүрэг гүйцэтгэсэн бөгөөд би түрүүчийн удаа уулзахдаа ардчилсан өөрчлөлт бол аль нэгэн улс төрийн хүч,нам бүлэглэлийн хийсэн зүйл биш.Тэрнийг нэг хэсэг хүмүүс өмчлөх гэж оролдох ёсгүй.Аа харин ардчиллыг бол Монголчууд бүгдээрээ хийсэн гэж үзэх нь зөв гэсэн ийм санаа хэлсэн.Энэ санаанааас л одоо миний энэ эрэгтэй,эмэгтэй хүмүүсийн оролцоо,түүний хүлээлтэд алинд нь ямар байдлаар ардчилсан үйл явц тусав гэх мэт асуудлууд шууд урган гарна.
Ариун-Ундрах -
Бас нэг өөр асуулт байна л даа.Нөгөө засгийн газрын 20-р тогтоол гэж гарсан ш дээ тийм ээ?Тэр хэдэн онд гарсан тогтоол билээ?
Цэрэн -
За би яг гарсан он сар эд нарыг нэг их сайн мэдэхгүй байна.
Ариун-Ундрах -
Ямар ч л байсан 90 оны үеэс...
Цэрэн -
90 оны сүүлч 91,92 оны үед л гарсан тогтоол.Энэ юу вэ?гэхээр Монголд Зөвлөлтийн асар олон цэргийн анги байсан.Асар олон мэргэжилтнүүд ажиллаж амьдарч байсан.Энэ хүмүүс одоо буцах Зөвлөлтийн цэргийн ангийг Монголоос гаргах болсон.Тэгтэл Зөвлөлтийн цэргийн анги Монголоос гарахдаа Монголоос асар их хэмжээний бараа материал,таваар гаргах.Монголд их олон цэргийн анги байсан.Тэнд дэлгүүр байсан.Тэнд Монгол төгрөгөөр наймаа хийдэг их олон Орос дэлгүүр байсан.Тэнд Монгол төгрөгөөр наймаа хийдэг энэ Орос хүмүүсийн гар дээр асар их Монгол мөнгө байдаг.Аа тэр мөнгөөрөө Монгол мөнгө авч явахаар чинь Монгол мөнгө валют биш одоо янз бүрийн гадаадын хөрвөх валют болохгүй.Тэгэхээр Монголоос бараа авч гардаг.Ийм учраас асар хэмжээний бараа гадаадад гарах гээд байгаа учраас тэр барааг багасгахын тулд Монгол төгрөгний худалдан авах чадварыг 2 дахин унагасан ийм л алхам болсон гэж ярьдаг.
Ариун-Ундрах -
Юмны үнийг нэмсэн гэсэн үг үү?
Цэрэн -
Юмны үнийг нэмсэн гэдэг чинь төгрөгний худалдан авах чадварыг унагасан гэсэн үг.
Ариун-Ундрах -
Үүний үр дагавар нь юу байсан бэ?
Цэрэн -
Энэ бол ерөнхийдөө үүний үр дагаврыг янз бүрээр үзэж бодож нэрлэж болно.За нэг дэхь нь энэ бол үндэсний эдийн засаг-макро экономик гэж ярьдаг зүйлийн хувьд аваад үзэх юм бол энэ зөв зүйтэй алхам байсан.Аа гэтэл айл,өрх,гэр бүл,нэг хамт олон ийм юмны хувьд аваад үзэх юм бол энэ бол маш их хүнд цохилт болсон.Энэний хажуугаар бас яг энэ үед болсон үйл явцыг шалгах,хянах бас өөр асуудлууд их байгаа юм.20-р тогтоол гарах гэж байгаа,хийх гэж байгаа гэдгийг мэдэж байгаа хүмүүс банкнаас их хэмжээний мөнгө янз бүрийн аргаар гаргаж аваад,үгүй бол хуурамч байдлаар маш их олон хадгаламжийн дэвтэрүүд хийгээд тэгээд асар их мөнгө зохиомлоор бий болгох.Тэр чинь юу вэ?гэхээр төгрөгний худалдан авах чадвар уначихдаг,барааны үнэ нэмэгддэг.Аа тэгтэл хадгаламж 2 дахин нэмэгдчихсэн юм.Энийг ашиглаж хийсэн асар их луйврууд гарсан гэсэн хар байдаг.Энэ бол зүгээр нэг хардах,сэрдэх гэсэн утгаар л би энэ зүйлийг ярьж байгаа болохоос биш энийг үзээд,шалгаад тогтоочихсон зүйл бол байхгүй.Яг ийм юм болсон.Тийм хүн ингээд явж байсан,тийм хүн тэгээд явж байсан гэх мэт юм ярьдаг хүмүүс байдаг.Аа тэгэхдээ энэ ертөнц дээр болсон юм ул мөргүй өнгөрөх гэж байдаггүй.Янз бүрийн юм хийсэни хүмүүсийн юмны ул мөр одоо хадгалагдаж байгаа.Тэрнийг хэзээ нэгэн цагт хүмүүс хянах,шалгах,үзэх ийм орчин нөхцөл бололцоо бүрдэнэ.
Ариун-Ундрах -
Тэгэхлээр тэр мөнгийг хиймлээр өсгөсөн тэр хүмүүс бол ямар нэгэн байдлаар том албан тушаалтай,тэгээд мэдээлэл сайтай хүмүүс л байсан байх тийм ээ?
Цэрэн -
Яг ийм юм гарах гэж байгаа.Яг тэдэн сарын тэдний өдрийн тэдэн цаг тэдэн минутанд ийм юм болно гэдгийг нилээн хэд хоногийн өмнө мэдэж байсан хүмүүс л ийм юм хийх нь гарцаагүй.
Ариун-Ундрах -
Тэгэхээр засгийн газрын 20-р тогтоолын үр дүнд бол яг жирийн ард түмний хувьд бол дэлгүүрт байсан бараанууд бол бүгд хомсдсон тийм ээ?Аа тэгээд нөгөө картаар бараа авдаг болсон гэж ярьдаг ш дээ тэ?Яг энэ таны амьдралд яаж нөлөөлсөн бэ?
Цэрэн -
Яахав дээ миний амьдралд одоо тэр үгүй ээ Монголчууд чинь мах,гурил хоёр байхад л тэгээд болчихдог хүмүүс.Тэгээд махны асуудал бол надад байдаггүй.Одоо ч бараг байхгүй гэсэн тийм ээ?хөдөөнөөс ах дүү нараасаа зөөгөөд идчихдэг.Аа нөгөөдөх нь бол юу вэ?гэхээр гурил,мах хоёр холиод л идчихдэг хүмүүс чинь бол их асуудал гараад байх нь бага шүү дээ.
Ариун-Ундрах -
Тэгэхээр картын бараанд нөгөө яг орсон үе байна ш дээ тэрийг та яг ингээд нэг дэлгэрэнгүй тайлбарлаад яриач.Одоо яг хүмүүс дэлгүүрт яаж очерлоод,яаж ямар барааг яаж авах уу?гэдгийг.
Цэрэн -
За одоо ингээд хороо хорин гэж яриад байгаа зүйл чинь тэднийх тэдэн ам бүл гээд л ерөөсөө бичээтэй.Тэгээд хүнд одоо тийм хэмжээний бараа өгнө гэсэн нормтой.
Ариун-Ундрах -
Нэг хүнд тийм ээ?
Цэрэн -
Нэг хүнд.Тэгээд ам бүл олон бол арай их юм авах нь,ам бүл цөөн бол арай бага юм авах нь.Тэгээд л тэрнийг нь авдаг дэлгүүртэй.Аа тэрнийгээ очоод л авчихна.Харин ч одоо амар байсан юм шиг байналээ.
Ариун-Ундрах -
Таны хувьд уу?
Цэрэн -
Миний хувьд.Авах ёстой юмаа пад гээд л очоод авчираад пад гээд л тавьчихна.Тэгээд л одоо ийм юм тийм юм тэд хоног идэх ёстой гээд тэгээд тэрнийгээ тэгэсхийгээд тааруулаад тохируулаад идчихнэ.Тэгээд л бол оо.
Ариун-Ундрах -
Тийм байдал хэр удаан үргэлжилсэн бэ?
Цэрэн -
Үгүй ер нь нэг их урт удаан үргэлжлээгүй шүү.Нэг жил,жил хагас.Тэгээд ерөөсөө тэрний чинь дараа байна ш дээ ний нуугүй хэлэхэд одоо энэ муусайн манай энэ ганзгын наймаачид гэж нэрлээд байна ш дээ тэд нар чинь наашаа цаашаа,хойшоо урагшаа яваад л одоо нэг гадаад паспорт олгоод л гадагшаа дотогшоо явах бололцоотой боллоо ш дээ.Тэгэнгүүт л байна ш дээ одоо ерөөсөө зах зээл гэдэг юманд шилжлээ гэж яриад л одоо Монголчуудын үлгэрт эд нар ярьдаг нэг үг байдаг юм.Хүний хар нүд,ногоон хурганы арьс,нохойн битүү туурай гурваас бусад бүх юм байна эд нар гэж.Хамгийн ховор юм бол тэр байх нь байна ш дээ.Үнэхээрийн нов ногоон арьстай үстэй хурганы арьс гэж байх болов уу?
Ариун-Ундрах -
Байхгүй байх аа.
Цэрэн -
Нохой туурайгүй юм чинь битүү туурай гэж байх уу?Байхгүй тийм үү?Ер нь байна ш дээ хүний хар нүд дэлгүүрээс худалдаад авчихъя гэвэл ер нь олдох болов уу?Олдохгүй тийм үү.Энэ гурваас л бусад бүх юм бий болсон.Эхэн үедээ орж ирсэн бараа бол яг сүүлийн үеийнх нь бараатай харьцуулах юм бол харин харьцангуй илүү сайн чанартай байсан.Тэгээд энэ хойд,урд хөрш ялангуяа урд хөрш бол байна ш дээ очоод л бараа зөөгөөд л эхлэнгүүт тэд нарт нь таарсан хямдхан муу юм үйлдвэрлээд л тэгээд л тэрийг нь зөөгөөд л ингэж байгаа.
Ариун-Ундрах -
За үнэтэй ярилцлага өгсөн танд маш их баярлалаа.За баярлалаа.
Цэрэн -
За зүгээр зүгээр.
Interviews, transcriptions and translations provided by The Oral History of Twentieth Century Mongolia, University of Cambridge. Please acknowledge the source of materials in any publications or presentations that use them.
