Shagdasüren
Basic information
Interviewee ID: 990010
Name: Shagdasüren
Parent's name: Baldan
Ovog: Mangud
Sex: m
Year of Birth: 1928
Ethnicity: Halh
Additional Information
Education: higher
Notes on education:
Work: retired
Belief: Buddhist
Born in: Ulaanbadrah sum, Dornogovi aimag
Lives in: Sühbaatar sum (or part of UB), Selenge aimag
Mother's profession: herder
Father's profession: herder
Themes for this interview are:
(Please click on a theme to see more interviews on that topic)
work
democracy
education / cultural production
politics / politicians
relations between men and women
Alternative keywords suggested by readers for this interview are: (Please click on a keyword to see more interviews, if any, on that topic)
Please click to read an English summary of this interview
Please click to read the English transcription of this interview
Translation:
-
Шагдарсүрэн -
50-жил ажилласан, ийм нэгэн жирийн иргэн. Феодализмын үеийн төгсгөл соцмализмын үеийн нийгэм, ардчилсан нийгмийн эхэнд би амьдарч байна. Төр засаг, эрх барих намын зорилго бол монголыг ардчилсан улс болгож, ард түмнийг өндөр боловсролтой, эх орноо цэцэглүүлэн хөгжүүлэх, ард түмний аж амьдралыг дээшлүүлэх имй бодлогыг миний амьдралын хугацаанд төр засаг, хувьсгалт намаас авч явуулж байсан. Энэн бодлогыг би зөв гэж үздэг, энэ бодлогонд би талархаж явдаг. 1930-аад оны үед шар хар феодалуудын эрх ямбыг устгаж хөрөнгийг нь хурааж байсан. Үүний гол зорилго нь юунд байсан гэхлээр, ард түмнийг жигд амьдралтай, хуваарилалт адил ийм байлгахын тулд тэдний хөрөнгийг хурааж байсан. Ядуучуудад өгч байсан юм
Эрдэнэтуяа -
Тарааж уу?
Шагдарсүрэн -
Тийм. Тэгээд яасан гэхлээр, үр хүүхэд ард түмнийг бичиг үсэгтэй болгох, боловсролтой болгох, өндөр мэдлэгтэй болгохын тулд тэр үеийн төр засагт ажиллаж байсан хүмүүс бол хүний төлөө хөдөлмөрлөж байсан ийм үе. Үүнд нь дургүйцсн хар шар феодалууд бослого гаргасан. Хөвсгөл, Архангай зэрэг газар. Өмнөговийн олон айлуудад хотоос хүртэл нэвтрэлт явуулж байсан, харшар феодалууд. Энэ бүх байдлыг төр засаг намаас эсэргүүцэж арга хэмжээ авсан. Тэр гол гол үл бүтэх хүмүүсийг баривчилж төрийн дээд арга хэмжээ, хуулийн дээд арга хэмжээг хүртэл авч байсан. Ийм үе энийг хэлмэгдүүлэлтийн үе гэж нэрлэдэг учир бол бид ямар ч гэмгүй номхон ардууд, жирийн нэг лам нарыг баривчилж шийтгэж байсан юм. Энүүгээрээ хэлмэгдэлт болж байсан. 1930-аад оны хэлмэгдүүлэлтийн талаар миний мэдэж байгаа юм энэ. 1940,50,60,70-аад оны монгол бол жинхэнэ ид хөгжил, цэцэглэлтийнхээ үед явж байсан. Энд ямар хэлмэгдэлт явж байсныг би мэдэхгүй байна. Энэ жилүүдэд яасан гэхээр, хүн амын ихэнх нь бичиг үсэгтэй болсон, ард түмэн мөр бүтэн гэдэс цатгалан амьдарч байсан. Би маргааш яаж үгүйрч, ядуу зүдүү болох уу, миний эрхийг яаж эвдэх бол гэсэн сэтгэл санаа ямар ч зовиургүй амгалан тайван сайхан цаг байсан. Тийм болохоор тэр үеийн төр засаг намын бодлогыг зөв гэж үздэг. Ард түмнхий төлөө, улс орноо цэцэглэн хөгжүүлэхийн төлөө авч явуулж байсан арга хэмжээг би буруу гэж бодохгүй байна. 1960-аад оны хэлмэгдэлтийн талаар бодож байхад Лоохууз, Сурмаажав, Сумьяа гэх мэтчилэн хүмүүсүүдээр толгойлуулсан тийм хэлмэгдэлт нэртэй юм явсан юм. Эдний бодлогыг ухуулан таниулах ажилд ухуулагч нар явж ухуулан таниулж байсан. Юу гэж таниулж байсан гэхээр монголыг хятад руу хандуулах гэсэн тэгээд өөрсдийгөө төр засгийн толгойд тавих. Цэдэнбал даргыг өөрчлөөд Лоохууз өөрөө Цэдэнбал даргын эрхэлж байсан ажил тушаалыг авах ийм зорилго хүсэлтэй байсан. Чухам тийм хүсэлтэй байсан үгүйг би яаж мэдэхэв. Тухайн үеийн ухуулга сурталчилгаа имй л байсан. Тэр нарийндаа үнэн байсан бол Лоохууз, Сурмаажав, Сумьяа эдний бодлого буруу байсан. өөрийгөө төрийн толгойд тавих гээд, төрийн толгойд байгаа ажлаа хийж яадаад байгаа хүнийг төр засгийн толгойноос авна гэдэг бол буруу. Цэдэнбал дарга 40 гаруй жил монголыг удирдаж, намын тэргүүн, засаг төрийн тэргүүн 2 мундаг албан тушаалтай байсан. Түүний авгай Филатова хүүхдийн төлөө маш их юм хийсэн. Аль чиг хэний нь ч бодоогүй. Цэдэнбал даргыг ч бодоогүй Филатовагийн тэр гавьяаг ч бодоогүй тэднийг хавчин шахаж орос руу ЗХУ-руу явуулж байсан.
Эрдэнэтуяа -
Лоохууз, Сурмаажав, Сумьяа эд нар уу ?
Шагдарсүрэн -
Үгүй ээ үгүй. Тэр үеийн нийгэм. Лоохууз, Сурмаажав, Сумьяа эд нар болохоор тэр үеийн нийгмийн эсрэг бодлоготой байсан учраас тэд бол шийтгүүлсэн юм. Гэхдээ эд нар хуулийн дээд арга хэмжээ авхуулаагүй, нутаг заагдаж ажиллаж байсан юм. Зарим нь аймгийн дарга байсан аймгийнхаа даргаас буугаад жирийн ажилчин болсон, зарим нь их дээд сургуульд ЗХУ-д сурч байсан, тэр сургуулиас нь гаргаад малчнаар явуулж байсан. Жирийн энгийн хүмүүсийн ажил амьдралд оруулсан. Энийг бол би төр засаг намын эсрэг хэлмэгдэлт гэж үзэхгүй байна. Энэ бол хэлмэгдэлт биш төр намын эсрэг хүмүүст авсан арга хэмжээ. Тэгэх ёстой. Ямар ч нийгэм байлаа гэсэн тэр нийгмийн эсрэг хандсан хүмүүст арга хэмжээ авах ёстой. Одоо энэ ардчилсан нийгмийн үед монгол орлоо, ардчилсан нийгмийн үед орохдоо Монгол ардын хувьсгалт нам (МАХН) өөрийгөө хүмүүнлэг, ардчилсан, зүүний нам ингэж нэрлэж байгаа. Одоогийн ардчилсан намын өөрөөр хэлбэл МАХН-ын, бусад ардчилсан намын хүнлэг тал нь хаанаа байгааг би мэдэхгүй байна. Хүн нэг нь нэгнийгээ алдаг, эцэг эх нь үр хүүхдээ алдаг, үр хүүхэд нь эцэг эхээ алдаг имй нийгэм хүнлэг нийгэм, хүнлэг нам байдаг юмуу. Мэдэхгүй юм. Энэ нь хамгийн харгис гэж үзэж байна. Эв зүйгээ олдоггүй, их хурал хуралдана их хурлын сандал зарим үед зөндөө хоосон тал хувиас нь илүү хоосон байдаг. Ямар нэгэн шийдвэрийг гаргаж чаддаггүй. Ийм л байна ш дээ манайд. Гаргасан шийдвэр нь ямар шийдвэр тогтоол нь хууль нь нарийн хянаад үзээд ирэхэд ядуурлыг бууруулах талын юм байдаггүй. Хэний эрх ашгийн төлөө байна уу баячуудын эрх ашгийн төлөө байна. Ийм хууль дүрэм, тогтоол гаргаж байдаг. Ийм нийгэм ардчилсан нийгэм байдаг юмуу. Монгол бол ардчилсан нийгэмд миний бодлоор ороогүй байна. Орчихсон гэж яриад байгаа юм ш дээ. Миний бодлоор ардчилсан нийгэмд ардчилал болоогүй ардчилал явахгүй байна. Тэр битгий хэл дэлхийн даяарчлалын асуудал байна. Монгол дэлхийн даяарчлалыг талархаж явна. Би энэ даяарчлалыг ч монгол даяарчлалд орох болоогүй гэж бодож байгаа. Даяарчлалыг би юу гэж үздэг вэ гэхээр үндэстэн бол бүрэлдэн тогтсон байх ёстой, үндэстэн гэдэг бол 3 нөхцлий бүрдүүлсэн байдаг ёстой. Дэвсгэр нутагтай байх, монголын дэвсгэр нутаг бусад улсын нутаг дэвсгэр бүгдээрээ дэлхий гэсэн дэвсгэр нутагтай болох юм байх, монголын гэсэн дэвсгэр нутаг байхгүй болох юм байх ингэж бодож явдаг юм. Цааш нь хэл байна. Үндэстэн бүрэлдэн тогтох чухал асуудал бол хэл, тэгэхээр одоо монгол янз бүрийн хэлийг залуучууд хөгшид сурах ёстой. Гэхдээ гадаад хэл манай төрийн хэл байж болохгүй. Тэр битгий хэл хүүхдийг нялх балчир цагаас нь эхлэж англи зан заншилд сургаад байна. Тэгээд тэднийг англи хэлд сургаад, төрийн бичгийг англиар явуулна гэж байгаа. Тэгвэл одоо монгол гэдэг үндэстэн хаашаа янзын үндэстэн болж байна. Бичиг үсэг байна. Нэг хэсэг монгол бичиг устсан ш дээ. Монгол бичиг үйл тамаа эдэлж байна. Олон дахин устаж олон дахин гарч ирж байгаа бичиг. Энэ бичиг бол Чингисийн үеэс эхлээд хэрэглэж байгаа бичиг шүү дээ. Өнөөдөр Чингис Чингис гэж яриад байна. Тэгвэл Чингис чинь их юм хийсэн хүн мөн. Монгол бичиг үсэгтэй болгосон, тэр бичиг үсгийг нь одоо устгах гэж оролдож байсан ш дээ.оронд нь яасан крилл үсэг, крилл үсэг ашигтай. Крилл үсэг бол бүх дэлхийн хэл ном судрыг криллээр бичээд судалж болно. Энүүгээрээ ашигтай. Крилл монгол хоёрыг адилхан зэрэгцүүлж сурах ёстой. Монгол шиг хоёр бичигтэн улс дэлхийд байхгүй шүү. Одоо монголын хүн амын 90 гару йхувь нь бичиг үсэгтэй болсон байсан социализмын үед. Одоо яаж байна вэ энэ ардчиллын үед бичиг үсэг мэдэхгүй хүмүүс зөндөө их болж байна. 4 хүний нэг нь бичиг үсэг мэдэхгүй байх жишээтэй.
Эрдэнэтуяа -
Одоо монголын уу?
Шагдарсүрэн -
Тийм. Өөрөөр хэлбэл бичиг үсэг мэдэх асуудал муудаж байна. Энэ чинь монголд соёл түгэж байгаа нь энэ үү? Энэ чинь ардчиллын ашиг тус энэ үү? Энэ чинь юу гэсэн үг үү? Хэлээр нь, бичиг үсгээр нь, нутаг дэвсгэрээр нь монголыг хязгаарлаж байна. 2010,2018 он болоход монгол байхгүй болно гэсэн гадаадын зарим нэгэн ардчилсан орнууд ярилцаж байгаа. Мэдээж хэрэг нутаг дэвсгэргүй боллоо, бичиг үсэггүй боллоо, монгол хэлээр ярихаа болилоо төрөө дандаа гадаад бичгээр явуулдаг боллоо. Нэг ёсондоо монгол устаж байгаа юм бишүү, монгол үндэстэн. Би ингэж бодож явдаг. Энэ бол юу гэхээр даяарчлал гэдэг маань нэг л улсын эрх мэдэлд дэлхийн бүх улс орох гэж байгаа юм биш байгаа. Хэний мэдэлд орох гэж байнауу энэ бол хүн бүхэнд ил шүү дээ. өөрөөр хэлбэл даяарчлал гэдгийг анх гаргаж тавьсан тэр улсын мэдэлд дэлхийн бүх улс гүрнүүд орчих юм биш байгаа. Тэр гүрэн дэлхийг ноёрхох гэж байгаа юм биш байгаа гэсэн имй хардлага надад байна.
Эрдэнэтуяа -
Таныг бага байхад хүүхдүүдийг яаж сургаж хүмүүжүүлдэг байсан бэ?
Шагдарсүрэн -
Феодализмын үед гэрийн сургалт байсан. Сүүлд 1921 онд ардын хувьсгаол байгуулагдаж 1924 он гэхэд бага сургуулиуд хошуу нутгаар бий болоод ингээд хүүхдүүдийн соёл боловсрол гэгээрэлд тэгж эхэлсэн юм. Нийт хүүхдүүдэд, монголын бүх хүүхдэд тэгж эхэлсэн юм. Тэр сургуульгүй хүүхэд гэж байгаагүй, ажилгүй хүн гэж байгаагүй бүгд ажилтай. Ажилгүй хүнд хүн харин дургүй байсан үе. Одоо ямар байна захаасаа ажилгүй байна ш дээ. Энэ юу гэхээр монгол хувийн өмчид яагаа ч үгүй эрт орсноос л болж байгаа юм. Юм бүхэн хувийн. Урд нэг жижигхэн үйлдвэр 6 ажилчинтай социализмын үед үйлдвэрлэлээ явуулдаг байсан. Тэр хувьд орохоор зэрэг тэр хувь хүн тэр эзэн нь орлогоо ихэсгэхийн тулд 6 хүний 3-ыг нь халчихдаг. 3 хүн нь 24 цагийн 12 цагт нь хөдөлмөр эрхэлж байна.
Эрдэнэтуяа -
6 хүнийхээ ажлыг хийдэг.
Шагдарсүрэн -
Тийм. 3 хүн чинь 6 хүнийхээ ажлыг хийдэг. Тэгээд нөгөө ажилгүй 3 хүн чинь бий болж байна. Ажилгүйдэл ингэж бий болж байна. Ажилгүйдэл олон шалтгаанаар бий болж байна л даа. Энэ шалтгаануудын нэг энэ мөн. Монгол яагаа ч үгүй юмыг хувьчилснаас болсон гэж үздэг. Хүмүүсийн залхуу хойрго ажилгйүдэл олон янзын шалтгаанаас бий болж байна. Гол шалтгаан энүүнд байна гэж би бодож байгаа.
Эрдэнэтуяа -
Та багадаа яаж боловсрол эзэмшсэн бэ?
Шагдарсүрэн -
Бусдын нэгэн адил ардын сургуулиар яваад л.
Эрдэнэтуяа -
Хэдэн настай орсон бэ?
Шагдарсүрэн -
8 наснаас эхлээд л
Эрдэнэтуяа -
Таныг жаахан байхад гэрийн сургалт, лам нарыг дагаж, ламд шавь оруулж эцэг эхчүүд хүүхдүүдээ сургадаг байсан уу?
Шагдарсүрэн -
Би бол тэр шашин байх үед найман настай байсан. Гэхдээ би ардын сургуульд явж бичиг үсэгтэй болж боловсролтой болж. өөрөөр хэлбэл миний энэ зэргийн хүн шиг хүн болж нийгэмдээ тустай хөдөлмөр хийсэн шалтгаан бол тэр үеийн төр засаг түүнийг удирдаж жолоодож байсан хувьсгалт намын ач тус гэж бодож явдаг. Би эрийн сайнд бичиг үсэгтэй болоогүй, би эрийн сайнд сургуульд багшаас нь эхлээд захирлаас бусад ажлыг хийсэн. Намын ч ажил хйисэн. Декан энэ тэр бүгдийг нь гүйцээсэн. Эрийн сайнд тэгээгүй. Энэ юу гэхээр зэрэг хөгжил соёл боловсролтой ард түмний минь ач гавьяа ингэж л бодож байна. Энэ ард түмэн боловсролтой мэргэжилтэй болсон асуудал бол соцсализм МАХН-ын удирдан чиглүүлсэн чиглэл юм гэж боддог. өнөөдөр одоо ингэж байна. Настан бидэнд тэтгэвэр өгч байна. Тэтгэврээс зарим нэг хүмүүс татвар авна гэж байна. Тэр ямар тэтгэвэр байдаг юм. өгчихөөд хураамж татвар авах юм бол тэтгэвэр болж чадахгүй биздээ. Имй бодлогогүй юм ярьдаг хүмүүс бий болчихоод байна ш дэ. Ер нь одоо тэгээд ардчилсан нийгэм бий болсноос хойш хүний эрх үүргийг их өндөрт тавьсан. Хүн нийгэмдээ эрхтэй байхад нийгэмдээ гүйцэтгэх үүрэгтэй байх ёстой. Гэтэл ихэнх хүмүүс үүргээ март аад эрхээ өмнөө барьж байна. Энэнээс л бүх муу тал эхэлж байна. Би амьдрах эрхтэй, тэр хүн амьдрах эрхтэй. Гэтэл би тэр хүнийг алчихлаа. Тэгвэл тэр хүн амьдрах эрхгүй болж байна ш дээ. Би тэр хүнийг тэтгэх дэмжих халамжлах тэр үүргээ маотчихсан л байна ш дээ наад захын жижигхэн юмыг ярихад.
Эрдэнэтуяа -
Таныг бага байхад ардын сургууль ш байна ш дээ. Танхимын сургалт гэх юмуудаа. Ухуулга явах уу? Яаж.
Шагдарсүрэн -
Би бол ухуулан сэнхрүүлэх ажлаар сургуульд ороогүй. 8 нас хүрсэн миний эцэг эх намайг сургуульд явуулсан тэгээд л. Сургуулиар хүмүүжээд л.
Эрдэнэтуяа -
Та айлын хэд дэх хүүхэд вэ?
Шагдарсүрэн -
Айлын 6 дахь хүүхэд
Эрдэнэтуяа -
Таны дээд талынхан сургуульд явсан болов уу?
Шагдарсүрэн -
Миний дээд талын улсууд над шиг сургуульд яваагүй.
Эрдэнэтуяа -
Яагаад?
Шагдарсүрэн -
Тэр хүмүүс чинь социализм ид хөгжиж, МАХН удирдаж ингэж явсан үе биш. Феодализмын еийн хүүхдүүд байхгүй юу. Тэгэхлээр феодализм гэдэг монголд юу авчирч өгсөн юм ум мани бадми хумыг л авчирч өгсөн. Түүнээс биш хүн болгоныг мэдлэгтэй боловсролтой болгоё гэсэн байгаагүй үеийн хүмүүс шүү дээ. Тэр үед юу чухал байсан хувийн хэдэн мал, би энгийнээр жирийн малчин хүний хүүхдийн хувьд хэлж байна ш дээ. Хувийн хэдэн малаа өсгөөд л тэрүүгээрээ амьдарч байвал болоо ийм үзэл бодолтой байсан байхгүй юу. Хувийн өмч гэдэг бол хамаагүй явуулбал тэр феодализм л болж байна ш дээ. Би санахдаа ямар нэгэн нийгэм солигддог нийгэм солигдоход урьдах феодализм, капитализм, социализм гээд явлаа цааш нь ямар ч нийгэм байдаг юм, тэр нийгэм рүү ороход урдах нийгэмээ давтаж байдаг юм. Тэгхэдээ урдах нийгэмээсээ хөгжингүй тийм байдаг юм. Би ийм бодолтой, миний бодол бол. Тэгэхээр манайх бол феодализмынхаа нийгэм рүү эргэн орж байна. Тэгэхдээ урдны 1921 оны өмнөх феодализмынхаа нийгэмээс арай хөгжингүй болж байна. Энэ бол үнэн. Өнөөдөр яаж байна вэ бурхан шашин хэрэггүй. Энэ бол хар тархи гээд бурхан, сүм хийдээ устгасан. Энэ чинь 1940-өөд үе байх шүү харин. 1940-өөд оны хэлмэгдэлт гэж энийг хэлж байж ч болно. Гэтэл одоо яаж байна вэ дахиад л сүм хийд бий болгож байна, дахиад л лам нар бий болгож байна. Залуучуудыг нийгэмд тустай хөдөлмөрөөс салгаад сүм хийдэд суулгаж байна. Тэгээд тэнд суугаад түвдээр ном уншаад, юу хэлж юу уншиж байгаа юм бүү мэд. Хонх дамар дугаргаад чамд ашигтай юм хийж байгаа шүү би гээд сууж байна. Ингээд л феодализмруу орж байна ш дээ. Нийгэм тэгж хөгждөг юм болов уу гэж бодож байгаа.
Эрдэнэтуяа -
1940-өөд оны үед яагаад шашин шүтлэгийг үгүйсгэсэн юм бэ?
Шагдарсүрэн -
Тэр үед бол төр шашин 2 тусгаар.
Эрдэнэтуяа -
Юу гэсэн үг вэ?
Шагдарсүрэн -
Төрд шашин хэрэггүй, шашинд соцмалист нийгэмийн төр хэрэггүй. Эсрэг тэсрэг хоёр байхгүй юу тухайн үедээ.
Эрдэнэтуяа -
Юугаараа эсрэг тэсрэг юм. Үзлээрээ юу?
Шагдарсүрэн -
Тийм. Үзэл бодол бүх л юмаараа эсрэг тэсрэг байхгүй юу. Тийм учраас төрийн эрхийг барих нам, төр засаг тэднийг хавчиж шахаж байсан байхгүй юу.
Эрдэнэтуяа -
Хавчиж шахаж гэхээр ямархуу байдлаар хавчиж шахах уу?
Шагдарсүрэн -
Тэгэхдээ тэр үед аллага гэж явуулж байгаагүй. Тэдний бодлогын эсрэг янз бүрийн суртал нэвтрүүлэг явуулж байсан. Тэр хүний бодлогын эсрэг нийцэхгүй суртал нэвтрүүлэг хийхээр тэр хүнийг хавчиж шахаж л байгаа юм ш дээ. Үзэл бодлын хувьд хавчиж шахаж байна ш дээ. Тэрнийг л 1940-өөд оны хэлмэгдэл, тэр болов уу л гж би бодож байна. Би тэр 1940-өөд оны хэлмэгдлийг мэдэхгүй. 1940-өөд онд хүнийг хэлмэгдүүлээд амь насанд хүрч шийтгэж байсныг мэдэхгүй юм.
Эрдэнэтуяа -
Шашин сүм хийдэд ажиллаж байсан улсууд нь 1940-өөд оны үед яасан бэ?
Шагдарсүрэн -
Сүм хийдэд шавилан сууж байсан хүмүүс бол хувийнхаа аж ахуй дээр
Эрдэнэтуяа -
Хар хүн болох
Шагдарсүрэн -
Аанхаа. Хар хүн болоод ламаа болиод өөрийн дуртай тустай хөдөлмөрөө хийж байсан.
Эрдэнэтуяа -
Тийм чөлөөт эрх өгч байсан юмуу?
Шагдарсүрэн -
Чөлөөтэй эрх. Ганцхан тэр хүмүүс лам байж л болохгүй. Лам л биш бол ямар ч ажлаа хийгээд хаа ч явж болно. Тэрнийг хэлмэгдүүлэлт гэсэн юм болов уу. Тэр чинь нэг ёсондоо их багаар хүний эрхийг эвдэж байгаа юм шүү дээ. Лам хүнийг ламаас нь болиулаад хар хүн болгоно гэдэг чинь. Тэрүүгээрээ хэлмэгдэлт юм болов уу гэж бодож байна. Гэхдээ хүнд мэдэхгүй ээ нийгэмд хор болоогүй. За яахав хувь хүнд дуогүйцлийг төрүүлж, нийгэмд тустай хөдөлмөрөөс зайлсхийгээд, биеийн амрыг бодож завилж суучихаад, биеийн амар сууж байсан хүнийг биеийн хүчний хөдөлмөрт, оюуны хөдөлмөрт оруулна гэдэг магадгүй хэлмэгдэл байж болно. Тэгэхдээ тэр үеийн асуудал нийгэмдээ хор хүргээгүй, цөөхөн хэдэн хүнд хор хүргэж байсан уу гэхээс нийгэмд хор хүргэж байгаагүй. Тэгээд тэр нийгмийн том хэлмэгдүүлэлт биш шүү. Харин 1930-аад хэлмэгдэлт бол аргагүй хэлмэгдэлт мөн байсан. Тэгээд 1940-өөд онд яасан гэхээр янз бүрийн суртал нэвтрүүлэг явж зари м хүсүүс дургүйцэж гадаад дотоодод гарах асуудал байсан байх.
Эрдэнэтуяа -
Гадаадад гарах аа?
Шагдарсүрэн -
Тийм. Хятадруу гараад явчихаж байсан. 1924, 25,26,30-аад оны үед гадаадад их гарсан ш дээ монголчууд. өвөрмонголоор дамуаад, түвдээр дамжаад америкт хүртэл амьдарч байсан ш дээ. Америкт чинь бүхэл бүтэн том район бий гэж байгаа ш дээ. Тэд нар бол тий маягаар гарсан хүмүүс. 1940-өөд оны хэлмэгдүүлэлт гэж энийг хэлж байгаа юм болов уу гэж бодож байна.
Эрдэнэтуяа -
Та хэдэн онд арав төгссөн бэ?
Шагдарсүрэн -
Би арав төгсөөгүй. 8-р анги төгссөн
Эрдэнэтуяа -
8-р анги төгсөөд тэгээд
Шагдарсүрэн -
Багшийн сургуульд. Багшийн сургуулийн тоо физикийн ангид. Тэр үед багшийн сургууль гэж бага ангийн багш бэлтгэдэг сургууль байсан юм. Ганцхан тий сургуультай байсан юм. Монгол соёлоор хэцүү байсан байгаа биз. Улсын хэмжээнд ганцхан л багшийн сургууль, багш бэлтгэдэг.
Эрдэнэтуяа -
Одоогоор сонгол улсын боловсролын их сургууль уу?
Шагдарсүрэн -
Багшийн сургууль гэж бага ангийн багш бэлтгэдэг. Тэр сургуульд сураад тоо физикийн багш болж гарсан. Тэгээд хязгар нутагт хилд ойрхон багш эрхлэгч ийм ажил хийж явлаа даа.
Эрдэнэтуяа -
Хэдэн оноос ажил дээр гарсан бэ?
Шагдарсүрэн -
Би ч одоо 1946 оноос ажил хийж эхэлсэн байна.
Эрдэнэтуяа -
Бага ангид уу?
Шагдарсүрэн -
Үгүй ээ дунд ангид тоо физикийн багш. Бага ангид ч 2 жил багшилсан
Эрдэнэтуяа -
Хаана?
Шагдарсүрэн -
Хөдөө орон нутагт
Эрдэнэтуяа -
Жишээлбэл?
Шагдарсүрэн -
өмнөговьд ч байлаа, Дорноговьд ч байлаа. 2 жил.
Эрдэнэтуяа -
Улсаас томилогдох уу?
Шагдарсүрэн -
Тийм. Улсаас томилогдоно. Тэнд юу хийж байсан гэхээр бага ангид эрхлэгч хийж байсан. Өөрөөр хэлбэл бага сургуулийн захирал. Тэгээд багшийн сургуульд орсон. Тэгсэн намайг орсон чинь нөгөө багшийн сургууль институт байхгүй юу. Миний азаар намайг орсон жил дээд сургууль болсон юм. Тэгээд би дээд боловсролтой тоо физикийн багш болж гарсан юм.
Эрдэнэтуяа -
Аан та тэнд сурсан юмуу?
Шагдарсүрэн -
Тийм сурсан юм. Намайг их сургуулийн декан
Эрдэнэтуяа -
Монгол улсын их сургуулийн уу?
Шагдарсүрэн -
Аа тийм. Манайд ирж сураач гэж урьж байсан юм. Би тэнд очоогүй.
Эрдэнэтуяа -
Яагаад?
Шагдарсүрэн -
Би багш хүн багшийнхаа сургуульд л байя. Тэнд заах сурган хүмүүжүүлэх ухаан, багшийн их сургуульд заах сурган хүмүүжүүлэх ухаан хоёр өөр эрс ялгаатай байхгүй юу. Багшийн их сургуульд их хэмжээгээр заадаг байхгүй юу. Би тэрнийг нь харсан хэрэг.
Эрдэнэтуяа -
Арай түлрүү заадаг
Шагдарсүрэн -
Тийм. Арай түлхүү заадаг.
Эрдэнэтуяа -
Багшийн сургууль гэдэг утгаараа
Шагдарсүрэн -
Тийм. Багшийн их сургууль биш дээд сургууль гэдэг утгаараа.
Эрдэнэтуяа -
Одоогоор улсын багшийн дээд сургууль мөн үү? Сонгол улсын боловсролын их сургууль уу?
Шагдарсүрэн -
Аа тийм. Гэхдээ би улсын багшийн дээд сургуульд нь сураагүй. Багшийн институт гэдэгт нь орсон юм. Тэр нь өшөө доогуур байхгүй юу. Гэтэд намайг орохоор зэрэг улсын багшийн дээд сургууль гэдэг чинь өшөө нэг шат ахичихау байгаа байхгүй юу. Тэгж л нэг жилж алдахгүйн тулд багшийн дээдийг бодвол бага юм өгнө гэж голсон юм биш гол нь юу гэхээр сурган хүмүүжүүлэх ухаан түлхүү заадгийг нь бодож би тийшээ очоогүй юм. За тэгээд л багшийн дээд сургуульд 4 жил сурчихаад тэгээд л тоо физикийн багш болоод гарлаа шүү дээ. Тэгээд намайг төгсөөд гарахаар зэрэг яам дуудлаа. Ямар хэрэг хийцэн юм бол гэээд айсаар очсон чинь багшийн их сургуульд багшил. өө би чадахгүй ээ. Тэгтэл огт сонсоогүй үзээгүй хоёр хичээл хэлж байгаа юм. Дүрслэлийн геометр бүх л дүрслэх урлагийг зааж байгаа юм. Би яадахгүй гэхгүй юу. Хүнд, тэгээд дээд сургуульд заах битгий хэл өөрөө энийг мэдэхгүй. Яаж язаадаг юм. Тэгсэн чинв намайг намын гишүүн үү гэж байгаа юм. Намын гишүү н үү гэдэг МАХН-ын гишүүн үү гэж асууж байгаа юм л даа. Тэр үед ганцхан нас байсан юм чинь. Тиймээ гэлээ. Тэгсэн нам чинь чамд даалгаж байна. Тэр үед юм болгоныг намаар түрүү барьж байсан үе байхгүй юу. Тэгээд ширээгээ уудлаад хоёр орос хэл дээр бичсэн ном өмнө авчираад тавьлаа даа. Үгүй ээ тэгээд л гар гүйцээ. Хөөе наад номыг чинь би уншиж ч мэдэхгүй ш дээ. Чамайг мэдэж байнаа, уншиж чадахгүй гэдгийг. Би тэгэхэд яасан юм байгаа юм. Багшийн дээд сургуульд байхдаа улсын хэмжээгээр ганцхан онцтой байсан. Манай ангид ч 2,3 онц байсан. Тэд нь яасан гэхээр нэг өвөл философийн хичээлд унаад, унах юц байхав дээ
Эрдэнэтуяа -
Онцоо хамгаалж чадаагүй
Шагдарсүрэн -
Тийм онцоо хамгаалж чадаагүй. Тэгээд тэд сайн сурлагатан болчихгүй юу. Би хамгаалж өнөөхийг нь онц авчихсан болохоор онц сурлагатан хэвээрээ болчихгүй юу. Тэгээд намайг зурагтай нь самбар дээр 3 жилийн турш онц сцрлагатан гээд. Онц сурлагатанд нэмэгдэл цалин өгөөд. Одоо яаж байна вэ мөнгө өгчөөд сурна. Тэр үед сурлаа гэж стпент нэртэй мөнгө өгч байсан. Тийм үе байсан байхгүй юу. Тэгээд өнөөх намайг онц сцрч байсан болохоор боловсролын яам чамагй наадахаа уншиж чадахгүй гэдгийг чинь мэдэж байна. Наадахаа судал.8 сарын 20-ны үед багшийн дээд дээр оч. Нөгөөдхийг нь чадахгүй 20 хэдэн хоног уншаад 9.01-нд л нөгөө хичээлийг чинь зааж эхэлж байгаа юм даа. Хүүхдэд заана гэдэг чинь тэр хүнд сургаж байгаагаас гадна өөрөө сурч байгаа юм. Багш хүн гэдэг чинь хүнийг сургадаг, хүнээс сурдаг. Тийм олдоцтой мэргэжил байхгүй юу. Тэгээд би тэр олон шавь нарынхаа хүчээр тэр 2 хичээлийг дээд сургульд 30 гаруй жил заалаа шүү. Тэгээд насныхаа тэтгэвэрт гараад 60-тай гарсан хойно намайг цагаар ажиллуулсан. Тэгээд би сүүлдээ больё. Энэ олон хүүхдүүдийн дунд шүлс үсчүүлээд самбарын өмнө жар гарсан өвгөн зогсоод яахав. Үүний орнод залуучуудыг багшлуул тэгвэл хүүхдүүдэд эвтэй байна байх. Хүүхдүүд намайг юу гэж ч үзэж байгаа юм бүү мэд. Тэгээд гарчихсан. Намайг гарсны хойтон ч билүү та эргэж ирж ажиллаач гэсэн. Үгүй ээ би нэгэнт гарсан хүн юу хийхэв дээ үгүй ээ л гэсэн. Залуучууд бодмоор байгаа юм. Ямар нэгэн сургуульд сурахад ер нь нэр хүндтэй сурч чадвал бас сайхан юм байдаг юм билээ. Хотын хүүхэд тэр үед хотдоо сууя гэхэд ьхотод суулгахгүй гээд хөдөө хөөж байсан үе. Сурчихаад төгслөө ш дээ. Төгсчихөөд хотдоо ажиллая гэхэд үгүй э чамайг хотод ажиллуулахгүй, хөдөө ажиллуулна гээд хүүхдийг хөөж байсан үе байхгүй юу. Тэгэхээр хөдөө боловсон хүчин их дутагдалтай байсан үе байна шүү дээ. Тиймээс хүмүүсийг хөдөө ажиллуулах эрмэлзэлтэй байсан байна. Тэгэхэд надад би хөдөө сууя, би хөдөөний хүн би 10 гаруй жил хөдөө ажилласан, малчны жирийн нэг хүүхэд хөдөө ажиллая гэхэд надад 3 сургууль хотод зааж өгч байсан. Бас л сайхан байгаа биз дээ. Чи багшийн их сургуульд багшлах уу, нэгдүгэр сургуульд багшлах уу, багшийн техникумд багшлах уу энэ 3-н нэгийг чи өөрөө сонгож багшил гэж. Тэгээд 3 сургууль нэр зааж өгч байсан юм. За би тэгээд юу гэж бодсон гэхээр, би багшийн их сургууль төгссөн миний олон багш нар байна би багш нарынхаа хажууд юу гээд бас нэг багш гээд сууж байх юм. Багшийн дээд сургуулийг байя. Би багшийн дээд сургуульд очоод багш нараасаа илүү ажиллаж чадахгүй ш дээ. Тэгэхээр миний нэр өндөрт байж чадахгүй ш дээ. Тэгж бодоод багшийн дээд сургуулиас татгалзаж байгаа юм. За нэгдүгээр дунд сургууль бол туршилтын дунд сургууль, багшийн дээд бүх юмаа тэнд туршдаг. Программ энэ тэр дунд сургуулийн янз бүрийн юм байна л даа. Тэрийгээ нэгдүгээр дунд сургууль дэр туршдаг тийм учраас нэгдүгээр дунд сургуулийн багш нар бол дандаа мэргэжил бүхний шилдэг багш нар байсан. Тэгээд тэр шилдэг багш нарын дэргэд над муу юм очоод яах юм. Тэдэн шиг би тэгж ажиллаж чадахгүй. Тэгээд би гологдоно ш дээ. Тэгэхээр нэгдүгээр дунд сургууль хэрэггүй. Багшийн техникумд л очьё багшлья гээд. За та тэг багшийн техникумд тушаал гарлаа. Тэгээд багшийн техникумд тушаал гаргачихдаг юм байна. Багшийн техникумд багшилна гээд хөөрч явж байсан чинь яам дуудаад тэр хоёр сурах бичиг өгөөд гар гэж байгаа нь тэр. Тэгээд багшийн дээд сургууль маань намайг ажил хөдөлмөрт сургаж өгсөн. Тэгээд би тэнд очоод нэг мэргэжлээсээ ухарчихсан хүн шүү дээ. Би өөрөө бол тоо, физикийн хүн. Тоо физикийн мэргэжлээсээ урваад геометрийн хичээл рүү орсон юм. За ийм л түүхтэй юм даа.
Эрдэнэтуяа -
Хүүхдүүдийг хөдөө томилчихдог гэж байна ш дээ. Цаанаас нь тэгээд томилолт хийгээд өгчихөөр явахгүй гэвэл яах уу?
Шагдарсүрэн -
Явахгүй хүн их гарна.
Эрдэнэтуяа -
Тэгэн тохиолдолд
Шагдарсүрэн -
Явахгүй гэж байгаа хүн чинь ар өврийн хаалгаар Улаанбаатартаа үлдэж таараа. Арын хаалга гэдэг чинь одоо ч байгаа урьд ч байсан юм. Би танил талтай бол хаа ч юу ч хийж чадна. Танил талгүй бол танилтай хүнээсээ доогуур л явна ш дээ. Тэр бол аль ч нийгэмд байдаг асуудал. Тийм л байсан.
Эрдэнэтуяа -
Би хариуцлага хүлээлгэдэг байсан юм болов уу гэж бодсон юм.
Шагдарсүрэн -
Хариуцлага хүлээлгэхийг нь хүлээлгээд албан ёсоор явуулж ажиллуулж байсан тал ч бий. Тэр бол юу гэхээр арын хаалгагүй хүн л явахаас өөр аргагүй болж байна ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Ажлаа хаяад ирвэл
Шагдарсүрэн -
Тэр үеийн хүн тийм сэтгэхүйтэй хүн байгаагүй. Нэг ёсондоо нам юу гэж байна, төр засаг намайг юу гэж байна хүлцэнгүй байсан үе. Монгол чинь хүлцэнгүй монгол байсан үе. Одоогийн энэ ардчилсан нийгэм шиг эрхээ өндөрт тавиад үүргээ мартсан тийм үе байгаагүй. Одоо бол надад тийм л юм бодогдоод байдаг ш дээ.
Жишээлбэл нэг эрэгтэй эмэгтэй хоёр хүн байна. Эрэгтэй нь эмэгтэйгээ зодож л байдаг. Эмэгтэй нь магадгүй зарим эрэгтэйгээ дарангуйлж л байдаг. Гэр бүлийн сайхан харьцаа одоо эвдэрсэн ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Социализмын үед эрэгтэй эмэгтэй хүмүүсийн харилцаа ямар байсан юм бэ? Гэр бүлд байх эрх тэгш байдал ч юмуу?
Шагдарсүрэн -
Үгүй ээ янз бүр байсан байх. Миний түрүүний хэлсэн тийм ч байсан байх. Найрсаг аятайхан гэр бүл ч байсан байх.
Эрдэнэтуяа -
Аль нь давуу эрхтэй байсан юм бэ?
Шагдарсүрэн -
Одоо ер нь ардчилсан нийгэм хүртэл эцгийн эрхт ёстой байсан.
Эрдэнэтуяа -
Тухайлбал
Шагдарсүрэн -
Эцэг аав хүн юу гэж хэлнэ тэр хүн тэр хүүхдэд хууль болж байсан. Эцгийн эрхт ёс гэж тийм л байна л даа. Төр засагт удирдлага сонголоо гэхэд дандаа эрэгтэйчүүд л төр засгийн толгойд сууж байдаг. Одоо бол эхийн эрхт ёс авамгайлж байна, ороогүй зөвхөн давамгайлж байна.
Эрдэнэтуяа -
Хэдэн оноос хойш
Шагдарсүрэн -
Аа ер нь мэдэхгүй. Эх ийн эрхт ёсыг барагцаалахад 1990 оноос л болов уу. Яг ч 1990 он бишээ
Эрдэнэтуяа -
1990 он гараад л
Шагдарсүрэн -
Тийм. 1995 он ч юмуу. Одоо яаж байна вэ? гаднаас эрэгтэй хүн орлогыг нь оруулж өгдөг, тэр гэрийг сайхан авч явахад хоол ундтай байх ч юмуу, үр хүүхэд, нөхөр, өөрийгөө хувцас хунартай байлгах эсэх бүх юмыг эх хүн эмэгтэй хүн мэдэж байна ш дээ. Энэнийхээ хувьд нөгө талаас эмэгтэй хүн төрийн толгойд их гарч ирж байна. Энэ чинь юу гэсэн үг үү гэхээр түрүүний эцгийн эрхт ёс шиг эхийн эрхт ёс бий болж байна. Одоо эхийн эрхт ёс давамгайлчихаад эцгийн нрхт ёс шиг тийм болоогүй л байна л даа. Гэхдээ ер нь үүсч эхэлж бий болж байна. Би ингэж л бодож байгаа.
Эрдэнэтуяа -
Та ер нь нэгдэлжих хөдөлгөөний талаар мэдэх үү?
Шагдарсүрэн -
Мэдэлгүй яахав.
Эрдэнэтуяа -
Нэгдэлжих хөдөлгөөний талаар яриач
Шагдарсүрэн -
Нэгдэлжих хөдөлгөөн бол 1960-аад оны үеэс эхэлсэн. Нэгдэлжих хөдөлгөөний утга юу гэхээр хамтын хөдөлмөрийн давуу талыг ард түмэндээ харуулж чадсан. Хөдөлмөрийн бүх багаж хрэгсэлийг нийгэмчилсэн. өнөөх хувийн өмчөөс гаргаад нийгэмчилсан байхгүй юу. Багаж хэрэгслийг нийгэмчилчихээр хбдалмар нь хувийн хөдөлмөр биш нийгмийн хандлагатай болно. Тэгэхээр улс гүрэн маань ямар байн гэдэг нь яамд ч гэсэн ойлгомжтой болж байна ш дээ. Нэг үйлдвэр байна гэхэд тэр үйлдвэрийн эзэн тэр үйлдвэрийг өөртөө ашигтай хөдөлгөнө. Тэр үйлдвэрээс би их орлого олж баяжихын тулд явуулж байгаа ш дээ. Тэр үйлдвэр, тэр үйлдвэрийн багаж хэрэгсэл нийгмийх байсан. Тийм учраас тэр үйлдвэр ард түмнийхээ төлөө, улсаа хөгжүүлэхийн төлөө тэр үйлдвэр байсан. Ийм том ялгаатай. Тэгээд монгол хүний монгол хүний мэдлэг боловсрол сэтгэхүй бүх юм ардчилсан нийгмийн тэр хэмжээнд манайх хүрээгүй. Яагаад тэр вэ. ардчилсан нийгэм болж байх үед хүн бүхний үзэл санаа бодолд социализм л байсан. Одоо ч социализмаа үгүйлж байгаа хүн их байдаг. Тийм л байсан юм даа. За одоогийн 40, 50-иад насны залуучууд хүртэл социализмыг санагалзаж байгаа юм. Тийм хүн олон тааралдаж байгаа юм. Миний социализмын үеийн өвгөн миний сэтгэл санаанд тааруулж ярьдаг юмуу бүү мэд. Урд ч мөн сайхан байж дээ гээл эхэлж байгаа юм. 40, 50 насны хүмүүс гэдэг чинь социализмаар өсөж бойжиж торниж, социализмд хөдөлмөрлөж явж ирсэн улсууд шүү дээ.
Эрдэнэтуяа -
Та хэдэн онд тэтгэвэрт гарсан бэ?
Шагдарсүрэн -
өө би 20 хэдэн жил болж байна.
Эрдэнэтуяа -
Социализмын үед л гарсан юмуу
Шагдарсүрэн -
Тийм. Социализмын үед л гарсан. 1986 онд гарсан юм.
Соёлын довтолгооны талаар. Соёлын довтолгоон гэснээс нэг
Соёлын довтолгоон гэдэг чинь монголд соёл боловсролыг авчирсан довтолгоон байхгүй юу. Яагаад довтолгоон гэсэн юм гэхээр тэр монголыг соёлтой боловсролтой орон бболгож хүн бүхнийг бичиг үсэгтэй болгох бодлогыг богино хугацааны дотор явуулах гэсэн байхгүй юу. Тийм учраас довтолгоон гэсэн байхгүй юу. Соёлын довтолгоон гэдэг бол ердөө тэр. Соёлын довтолгоон монголд маш их юм авчирсан. Соёл боловсролын хувьд, иргэн бүрийг бичиг үсэгтэй болгосон юм. Монголын гаргаж байгаа ном хэвлэл байна ш дээ. Тэрийг олон мянгаар хэвлэдэг болсон. өөрөөр хэлбэл бүх л юмыг ард түмнийхээ мэдлэг боловсролыг дээшлүүлэх ийм довтолгоон байсан юм. Богино хугацааны дотор төр засгийн бдлого байсан учир довтолгоон гэж нэрлэсэн юм.
Эрдэнэтуяа -
Соёл гэдэгт нь юу юу орох уу?
Шагдарсүрэн -
Ер нь бүх л соёлын юм орно.
Эрдэнэтуяа -
Тухайлбал
Шагдарсүрэн -
Соёл гэхээр юу хамрагддаг уу тэр бүхэн л орно ш дээ. Урлаг орно.
Эрдэнэтуяа -
Урлагийг хөгжүүлж байсан гэх үү?
Шагдарсүрэн -
Тэр үед бүр сайхан сайхан одоо ч байхгүй тийм дуучид, жүжигчид тэр үед байсан. Тэр жүжигчид, дуучдыг одоогийн одууд үгүйлж байгаа юм. Тийм мундаг хүмүүсүүд тэр үед бий болсон байхгүй юу. Цагааны Цэгмид гуайгаас эхлээд өдийн төдий олон хүн хэлнэ шүү дээ. Нэрд гарсан ч байна, нэрд гараагүй ч байна. Имй л юм хэлэх байна даа соёлын довтолгооны хувьд. Соёлын довтолгоон бол монголд соёл болвсролын талар ихээхэн юм авчирсан. Богино хугацаанд их юм авчирсан тийм үе байгаа юм.
Эрдэнэтуяа -
Хэдэн оны үе байсан юм?
Шагдарсүрэн -
Аа мэдэхгүй. Санахгүй байна. 1950 оны үе байх. Би бас худлаа ярина шүү. Энэ миний толгой бүр хөгширчихсөн. Худлаа ярина оныг ер нь мартчихсан.
Эрдэнэтуяа -
Та хэдэн оноос хотод амьдарч байсан бэ?
Шагдарсүрэн -
Би хотод 12 настайгаасаа.
Эрдэнэтуяа -
12 настайгаасаа юу?
Шагдарсүрэн -
Би яагаад 12 настайгаасаа гэв. Бага сургуулиа хөдөө төгсөөд дунд сургууль монголын хэмжээнд хоёрхон байсан.
Эрдэнэтуяа -
Монголын хэмжээнд ээ, хаана хаана вэ?
Шагдарсүрэн -
Улаанбаатарт 1-р 10-н жилд 2-р 7-н жил тэгээд цөөхөн хүүхэд байна гэсэн үг ш дээ
Эрдэнэтуяа -
Тоотой юу?
Шагдарсүрэн -
Нэг аймгаас цөөхөн хүүхэд 18-н аймаг байсан, намайг ирхэд 5-р ангийн 4-н бүлэг байлуу 30 30-н хүнтэй 100 гаруй хүүхэд 18-н аймгаас тэгэхээр нэг аймгаас 10 гаран байж чадах уу үгүй юу
Эрдэнэтуяа -
Цаанаас нь тоо заадаг юм уу?
Шагдарсүрэн -
Тэгэлгүй яахав ~-
Эрдэнэтуяа -
Аймгаас хрэх хүүхдийг
Шагдарсүрэн -
Тий
Эрдэнэтуяа -
одоо тэгэхээр аймаг сумдад бага боловсрол 4 төгстөл, тэгээд тоонд нь багтаагүй нь *■
Шагдарсүрэн -
Үйлдвэр мал дээр
Эрдэнэтуяа -
тэр үед үйлдвэр байсан уу?
Шагдарсүрэн -
Байсан, аж үйлдвэрийн комбинат, гутал үйлдвэрлэдэг үйлдвэр ийм юм байсан _
Эрдэнэтуяа -
тэгээд шууд тэнд ажилд гарах уу?
Шагдарсүрэн -
Тий
Эрдэнэтуяа -
Тэнд таны үеийн л хүмүүс байгаа биз дээ.
Шагдарсүрэн -
Намайг багшийн сургуульд 2 жил сураад хөдөө тоо физикийн багш гээд очход надаас ах хүүхэд тэр сургуульд, тэр чинь 7-н жилийн сургууль. Надаас ах хүүхэд 5 6-р ангид сурдаг байсан. сургууль сугаагүй хөдөө том болтлоо 10-н хэд хүртэл сургуульгүй явж байгаад тэгээд сургуульд орж байгаа. Тэгэхлээр намайг багш хийгээд очход надаас ах хүүхэд байдаг.
Эрдэнэтуяа -
Таныг багш болоод очход аймаг сумдад 7-н жил бий болцон байсан уу? Тьаныг явхад байгаагүй
Шагдарсүрэн -
Тий, тэгж богинохон хугацаанд хөгжиж байна.би тэр хймгийн хэмжээнд аймаг дээр 7-н жилийн сургууль байгаагүй. Жишээлбэл Дорноговь аймаг байна ш дээ ганцхан бага сургуультай байсан
Эрдэнэтуяа -
Тий аймгийн хэмжээнд үү?
Шагдарсүрэн -
Тий аймгийн хэмжээнд ганцхан бага сургуультай. Тэгээл одоо аймаг болгон 10-н жилтэй, зарим аймгууд дээд сургуультай.
Эрдэнэтуяа -
Соёл боловсрол хэдэн оны үед хүчээ авч байсан бэ?
Шагдарсүрэн -
Соёлын довтолгооны үед, энэ чинь мундаг том ач холбогдолтой,богинохон хугацааны дотор. Соёл боловсролыг тэр үедээ л өндөр.
Эрдэнэтуяа -
Та сая үйлдвэр гэсэн ш дээ үйлдвэрлэлт хэдэн онд эхэлсэн ^3
Шагдарсүрэн -
Тэр үед манайх мал аж ахуй нэгдэл
Эрдэнэтуяа -
Тэр үед гэдэг чинь
Шагдарсүрэн -
Яагаав намайг 12 настай байхад •*■
Эрдэнэтуяа -
Мал малладаг
Шагдарсүрэн -
Хөдөө аж ахуй гэж хэлэхгүй ш дээ.хөдөө аж ахуйд газар тариалан орно мал аж ахуй ч орно л доо. Гэтэл гэзар тариалан хөгжөөгүй . тэр Ховдод ч билүү хаана билээ бас жоохон тариа тарьдаг, өчүүхэн жоохон хэмжээний
Эрдэнэтуяа -
Эзлэх хувь нь бага учраас
Шагдарсүрэн -
Тий мал аж ахуйн орон. Манайх одоо ч үйлдвэр аж ахуйн орон мөн юм уу? үйлдвэр хөдөө аж ахуй 2-ын аль нь илүү хөгжсөн юм байгайн. үйлдвэр хөгжсөн бол үйлдвэр хөдөө аж ахуйн орон, хөдөө аж ахуй илүү хөгжсөн бол хөдөө аж ахуйн орон гэж ярьна. Манайх нэг хэсэг хөдөө аж ахуйн орон байлаа ш дээ.харин одоо чухам юу болж байгаа юм.одоо өндөр хөгжилтэй мундаг үйлдвэрүүд бий болж. Ардчилалын үед чинь мэдэхгүй би үнэхээр тоомжиргүй байдаг муухай хүн юм шүү. Үагаад гэхээр монголчууд хийж чаддаг зүйлээ хийж чадахаа байжээ. Одоо Сэлэнгэ аймаг оршин сууж байгаа газар 3-н том үйлдвэртэй байсан.
Эрдэнэтуяа -
Социолизмын үед бий болсон уу?
Шагдарсүрэн -
Тий одоо 3-лаа байхгүй болсон.модны ямар том үйлдвэр сэлэнгэд байлаа. одоо хятадын савхы үйлдвэр болсон, тэр савхыг хийх материал нь хус, хусыг хаанаас авчирдаг билээ монголын 10% мод эзэлдэг. Тэр 10%-ийн ойноос хус төрж савх хийж байна. Тэгээд тэрийг нь монголд савх хийгээд, энэ чинь монгол ямар ашигтай үйлдвэр байдаг юм. Ганц хөдөлж байгаа үйлдвэрийн байр суурь нь дээр хятадын савхины үйлдвэр, монголых биш тэгээд бусад гурилын үйлдвэр байхгүй. Тэгээд хийж чаддаг зүйлээ хийж чадахаа больцон. Хониныхоо ноосыг тушааж нэг хэсэг хувийг улсад өгнө. үлдсэнээр нь монгол эсгий аваад гэрээ бүрдэг байсан.одоо хөдөөний ард түмэн гараар тэгж эсгий хийдэг л байх даа. Социолизмаас ажилласан нийгэмрүү шилжэх шилжилтийн үе учраас ийм буулттай байдаг юм болуу би тэгж боддог юм.гэтэл одоо зартай улс төрчийг чинь манай шилжилтийн үеэ даваад ардчилалд орсон. Хүн хүнээ алдаг тийм ардчилал юмуу. Хүнээ ялгаварлаж хөрөнгөө хувиарлалт өгдөг тийм ардчилал байдаг юмуу? Аа ядуучууд тэднийгээ дэмжихгүй, баячуудыг дэмжсэн тэтгэсэн тийм хууль тогтоомж гаргадаг тийм ардчилал байдаг юм уу? Би үүнийг ардчилал биш гшэж үзэж байгаа. Ардчилалд ороогүй байна гэтэл одоо Америкийн тэргүүн Монгол ардчилалд маш хурдан орлоо гэж, манайх ардчилалд орлоо гээд америкаас нэг хүн хүрээд ирнэ. Зориуд нэг 2 баян айлыг нэгдүүлээд тэр 2 баяныдаа сайхан тавилга төхөөрөмж тавьж өгөөд. Тэгээд өөрсдөнд байхгүй малыг гадуур билчээгээд, гэртээ зургт асаацан, гадаа хотоороо дүүрэн хонь, тэлээр дүүрэн тэмээ, уяан дээр дүүрэн морь аяа монгол чинь баян байна даа. Улаанбаатарт нь давхиад ирнэ замаар дүүрэн машин тийм байян байнаа. Хүн бүр машинтай байна шүү гадаадын хүнд тэгж л харагдана, тэгээд баян монгол болж байна ш дээ.тэгээд монгол яаж байна социолизмоос хамаагуй хөгжиж байна. Ардчилал үнэндээ юу хийж өгч байна. Гэтэл тэр давхиж байгаа олон машинууд байна ш дээ нэг хэсэг нь баячуудын хөрөнгөө яая гэсэн айлууд, хичнээн хүнтэй төдий тооны хүнтэй байна төдий тооны машинтай. Машинаар явж байгаа ядуучууд гэж байхгүй. Хэрвээ машин унасан ядуучууд бол тэр машин өрний машин явж байгаа. Банкнаас мөнгө зээлж машин авсан, хүнээс мөнгө зээлж машин авсан тэгээд өрөө яаж төлий, өнөөдрийн хоногийн хоолыг яаж олохийн гэж тэгж бодож байгаа хүмүүс тэр олон машинаас тийм юм бодолтой хүн олон явж байгаа.
Эрдэнэтуяа -
Социолизмын үед машин хэр байсан?
Шагдарсүрэн -
Машин байсан. Хамгийн адгийн багш би хүртэл машинтай байсан. тэгээд бас 2 маркийн машин унауж үзсэн. Тэгэхлээр машинтай хүн байсан л байж таараа
Эрдэнэтуяа -
Гол нь машин барьж байгаа хүмүүсийн чадал хүрээ хэр байсан бэ?
Шагдарсүрэн -
Одооныхтой адилгүй, муу бага. Машин техникийг мэддэг түүнтйг барьдаг , хотын дүрэмээ сайн мэддэг, тэрнийгээ биелүүлдэг ийм жолооч нар цөөхөн байсан шүү. Энэ нийгмийн бас нэг энэ муу нийгэм биш бас янз бүрийн сайн тал байгаа. Би өнөөдөр яаж сурч байсан аавынхаа хаалгыг татахгүй , чи ч гэсэн чи сурлаа гээд тэтэхгүй ш дээ. чи юу ч рьж болно. Энэ чинь эрхийг нь өгцөн 2-р эрх би яаж ч баяжиж болно. Би чадал байвал дэлхийн хамгийн баян хүн болж болно.энэ чинь миний эрх. Гэтэл миний энэ их хөрөнгийг миний ард түмэн хувааж идэх эрхтэй юу?
Эрдэнэтуяа -
Социолизмын үед хүмүүсийн амьдрал жигд байсан уу?
Шагдарсүрэн -
Айхтар жигд би түрүүн хэлсэн социолизмийн үед би маргааш мөр бүтэн явах үгүй юу?энэ санаа зовж байгаа үг энэ үхэн үхтлээ ийм хувцастай явах уу, би өнөө орой хоолгүй хонох болов уу? Зовож явахгүй. Хоол байна тэр хоолыг хэн өгөх вэ? нийгэм олгоно.миний ард түмэн өгнө. Нийгэм гээд хэлэхээр ард түмэн л гэж ойлгодог танай ах чинь ч хамаагүй аав чинь ч хамаагүй би ч ялгаагүй банкруу мөнгөө хийдэг. Банканд мөнгөө хийж мөнгөө хуримтлуулах хэрэгцээ алга байна ш дээ. Хүн чинь хэрэгцээгээрээ явна ш дээ. Идэж уух юм хувцас улсаас хангаад өгдөг. Тийм болхоор мөнгө их шаардлаггүй. Тийм л үе байсан.
Эрдэнэтуяа -
Ер нь хийдэг хүн байсан уу?
Шагдарсүрэн -
Байлгүй яахав, энэ олон монгол тэр үед 2 сая гэж байлуу даа тэр хүн дотор цаашаа мөнгө хийдэг магадгүй 2 сая хүнтэй байхад 2 сая 500-г цааш нь хйиж болно.гэтэл би тэр үед багш болж байхад авдаг цалин нэг яамны сайдын цалингаас их цалин авдаг байсан. тэгэхдээ ганц ч улаан мөнгө банканд хийгээгүй. Харин машин унаж байсан.нөгөө мөнгө нь ихдээд хийх газаргүй, хадгалах газар байхгүй тийм учраас унаатай явий гэж машинтай явсан. Ийм л сонин үе байсан даа. одоо аав ээжээс чинь социолизмийг ярь гэвэл муулахгүй гэж яахав. Социолизмаар бойжиж, хүмүүжиж, тэтгэж явж өдий хүрсэн, би үүнийг муулахгүй. Энэ 2 муулахгүй байх би бол ардчилалыг муулна.харин ардчилал өгсөн 2 юм бий тэр 2 юмыг би хэлсэн ш дээ.хүний эрхийг чөлөөтэ байсан би тэгэх ч эрхтэй нэг ийм эрхийн асуудал байна.би социолизмийн талаар 3-н ч юм хаячих шиг боллоо. Нэг нь бол хагартлаа баяжиж болно.
Эрдэнэтуяа -
Ер нь социолизмийн үеийн хүмүүс юунд санаа зовдог байсан бэ?
Шагдарсүрэн -
Ардчилалын үеийн 3 дахь цурч болно. Ийм 3-н юм, урьд нь байгаагүй 3-н юм. хэн хамаагүй ямар ч үед үзэл бодлоо илэрхийлж болдоггүй.социолизмийн нэг муу нь энэ. Харин одоо ардчилалын, тэр үедээ тийм байсан.нийгмийхээ хүний тусын тулд. Одоо бол хүний эрхийг хязгарлаагүй. чи юу хийж байна чиний эрх. Халзан Ганболд хэлсэн ш дээ чи юу хийж чадаж байна түүнийгээ хий. Энэ чинь хүний хэлдэг үг мөн үү. Би бол юу гэж хэлүүлэх гээд байна гэвэл: нийгэмдээ чи ямар хөдөлмөр хийж чадах вэ түүнийгээ хий би бол тэгж хэлүүлэх гэсэн. Гэтэл чи юу хийж чаддаг уу тэрнийгээ хий би хүн алж чадна.тэгвэл хүнээ ал гэсэн үг ш дээ. Одоо манайд тийм хүн байна ш дээ. Ердеө хедөлмөр хийдэггүй тэгсэн байтлаа мал нядлаад, ан амьтан буудаж агнаж. Энэ чинь юуг харуулж байна бас л эвгүй байгаа биз дээ. Одооны хүмүүс хөгшин залуу аль нь тэр эрхээ мэднэ, үүргээ мэднэ. Би чинь одоо чамайг энхрийлж хайрлах үүрэгтэй ш дээ.эцэг хүний хвьд ч тэр хүн гэдэг талаас ч аваад үзэхэд гэтэл яаж байна энхрийлж хайрлахын оронд хутга дүрж байна, зодож байна. 1 сарын 17-ны хүүхдийн нэвтрүүлэгээр нэг сэтгүүлч ярьж байсан МАХН-ын сэлэнгэ аймгийн хороо гэж байсан, хороон даргад би хэлж байсан.тэн дээр надаа тий арга хэмжээ авлаа гэж яриагүй. Тэр нь юу байсан гэхээр цэцэрлэгийн насны хүухэд, бага ангийн хүүхдүүдийг тойруулж суулгачаад чи зодоон сур хүүхдүүдийг тэгж байхгүй юу. Тэгээд зод, зодож хүчирэхгүй бол бууд гэж. Тэр чинь хүүхдэд ямар хүмүүжил олгож байна. зүгээр хүнийг зодож болдог юм байна. зодоочиж чадахгүй бол ал гэдэг юм байнатэсэн энэ нялх балчир хүүхдүүдэд чинь тэгж л ойлгуулж. Гэтэл тийм юмыг зурагтаар гаргаад тэгж яриад болж л байгаа юм байх даа. Тэгээд телевиз зурагт янз бүрийн мэдээллийн бүх хэрэгсэлээр.. нуух юм гэж байдаггүй. Тэр чинь эрх чөлөөтэй холбоотой байна ш дээ.муухай юмыг нууж чадахгүй. Жишээ нь Их хурал хуралдаж чадахгүй байна.нэг хууль баталж чадахгүй байна.хоорондоо маргалдаад, бараг зодолдох шахаад. Тэрнийг чинь нийт ард түмэнд харуулж байх ямар хэрэг байгайн. Тэрнийг нууц бэлдчээд хуулиа сурталчилбал яасийн. Ард түмнээс нуух юм байна нуухгүй юм байна.ялгаа байна.за миний сэтгэгдэл ийм байна даа.
Эрдэнэтуяа -
Та хотод 12-нд Улаанбаатар хот ямар байсан бэ?
Шагдарсүрэн -
Улаанбаатарын хөгжилд нэг 10-н нэг 7-н жилтэй. Энэ нь улсын хэмжээнд 2 сургуультай. Байшин барилга бол одоонийхтой адил ийм байгаагүй. Ардчилалыг хүн хүлээж авахгүй байна ш дээ. Хөрөнгөтний, социолист систем гэж байлаа ш дээ. Тэр хөрөнгөтний систем байхгүй одоо социолист систем байхгүй болоод Хятад, Хойд солонгос, Вьетнам, Куба энэ 4 бол ардчилалаасаа гарлаа ч гэдэг юмуу социолизмийн үеэсээ болилоо гэж нийгэмдээ байгаа.
Социолист 10-н хэдэн орон байсан.тэгээд бусад нь социолизмаасаа ухарцан. ЗХУ хүртэл ОХУ болсон дэлхийн том гүрнүүдын нэг. Гэтэл одоо... би 12-наснаас 1986-н он хүртэл УБ-т байлаа ш дээ. Тэгэхэд УБ гудамжаар дүүрэн машинтай, машин нь замын уулзвар дээр хахдаг байсан бол замын гол дээр шахдаг болсон. Бараг хүн болгон л машин унадаг, тийм баян болсон байна.байшин барилга гэхэд энд тэндгүй сайхан сайхан барилгууд сүндэрлэж босож байсан. За тэгээд нэр нь дуулаагүй янз бүрийн албан газарууд тэгээд УБ хот нэг үеэ бодвол маш их хөгжиж байна. Тэр дунд байгаа хүмүүсийн соёл боловсрол, мэдлэг мэргэжил өндөр болж. УБ-ын тухай ийм хэдхэн үг байна даа.
Эрдэнэтуяа -
Таны ойлгосоноор хот гэж яг юу вэ?
Шагдарсүрэн -
Үгүй би бол хот гэдэг үгийг олон хүн нэг нутаг дэвсгэр дээр бөөнөөрөө амьдарч байгаа ийм газрыг хот гэх байх.Дархан, Эрдэнэт, Улаанбаатар байна.хотуудад үйлдвэр их хөгжсөн олон хүн амтай ийм л газрыг хот гэх байх. Хүний хот гэж хэлдэг тэр тодорхойлтыг би мэдэхгүй
Эрдэнэтуяа -
Хотын хөгжил
Шагдарсүрэн -
Харин түрүүн ярьчлаа ш дээ.УБ хот их хөгжижээ гэж нэг үеэ бодвол
Эрдэнэтуяа -
Хотын хөгжил гэж ямар байх вэ? таны ойлголтоор
Шагдарсүрэн -
Үгүй, миний ойлголтоор хот бол 1-рт үйлдвэр их хөгжсөн байна. хөгжиж байгаа үйлдвэр бол нийгмийхээ төлөөл байх ёстой. Хотын хөгжлийн гол нэг шалгуур бол үйлдвэр 2 дах шалгуур нь хүн ам, нэгэнт хүн ам байгаа болохоор хотын барилгажилт, орон сууц Здах нь хотын хүн болвол баян сайхан амьдрах ёстой
Эрдэнэтуяа -
Ер нь бол таныг хотод орж ирэхэд монгол Улаанбаатар хотод байгаа нийслэлийн
Шагдарсүрэн -
Намайг Улаанбаатар хотод анх орж ирэхэд их сайхан хот байлаа ш дээ. Гайгүй нь 2 давхарийм байшингууд яг өргөн чөлөөг тойрсон, одоо Соёлын төв өргөө пөмбөгөр театр
Эрдэнэтуяа -
Пөмбөгөр театраа
Шагдарсүрэн -
Тий, тэр нь юу байсан бэ гэхээр одоогоор юм бол ардын дуу, соёлын ансамбель ч гэдэг юм уу ийм соёлын том ордон газар. Тэнд юу байдаг вэ гэхээр жүжиг гардаг, кино ч юмуу соёлын бүх л арга хэмжээнүүд тэр пөмбөгөр театрт болдог. Их өргөн чөлөөний ард СБ талбайн хажууд ЗГ-ын буурь нь дээр чинь бөөрөнхий дээвэртэй тэр пөмбөгөр театр чинь, яагаад пөмбөгөр гэхээр дээд тал нь пөмбөгөр одоогийн цирк яг тэрний барилга шиг тийм театр байсан юм.
Эрдэнэтуяа -
Өөр тийм нэг тодотгочихоор барилга
Шагдарсүрэн -
Яам гээл байлгүй яахав, үзвэр үйлчилгээний тийм том тийм юм мэдэхгүй би бол пөмбөгөор театраа л мэдэж байна. Пөмбөгөр театр хүүхэд оруулхгүй. 12 настай жаалыг юу гэж оруулах вэ. Учиртай 3-н толгой тоглоно, янз бүрийн жүжиг гарна тийм болхоор оруулахгүй. Тэгээд орж үздэг байсан.
Эрдэнэтуяа -
Яаж
Шагдарсүрэн -
Хүний хормойн доогуур
Эрдэнэтуяа -
Харагдахгүй юу?
Шагдарсүрэн -
ХарагдахгүЙ орно, хүний хормойн доогуур явж байхад чи яагаад явж байна гэхгүй. Хөөрхий ор ор гээд л, тэгээд үздэг байсан
Эрдэнэтуяа -
Хотод сургуульд байхдаа байранд байх у?
Шагдарсүрэн -
Байранд бүх юм улсаас, тэр ч аргагүй. Улсын хэмжээгээр нэг 7-н жилтэй ганц 10-н жилтэй юм чинь тэрний сурагчид нь цөөхөн л байж таараа одоонийхтой адил юм байхгүй ш дээ.орон сууц улсых, хоол унд, хувцас улсых бас хичээлийн бүх хэрэглэл улсых. Ердөө биеэ л зовооно тэгээд бүх юм улсых. Тэр чинь хүн ам, сургууль цөөхөнтэй байсанд л одоо бол боловсролд өгч байгаа төсөв бага 2-рт энэ олон мянган хүүхдийг хангах мөнгө байхгүй. Одоо чинь хүн их өсцөн тэр дунда хүүхэд залуучууд хүн амын 70-н хувийг гэлүү дээ. Тийм юм ярьж байсан.тэгээд бодоод үзэхээр хүүхэд залуучуудыг бүгдийг нь тэгж хангах боломж яагаад ч алга. Харин одоо хүүхэд залуучуудаа сургуультай байгаа нь овоо юм.урьд нь сургууль төгсөж байгаа хүн дээд сургуульд сурч байгаа хүн стефенд авдаг байсан бол одоо би танай сургуульд сурьяа гэж мөнгө өгч байна. тэрнийг хэн хангах вэ? эцэг эх хангана. Эцэг эх хүүхдээ сургуульд суулгах гэж ямар их зардал гарагж байна.тэгтэл эцэг эхийг хөрөнгө мөнгөөр алж байна. 30%-иар тэтгэвэрийг чинь нэмнэ 20?-иар тэтгэвэр авагчид энэ он гарсаар 1 сарын 1-ээс 20%-иар нэмлээ л дээ. Гэтэл дараг нар өөрсдийн цалинг дахин нэмчээд л суужийн. Ерөнхийлөгч гэхэд сард нэг сая 800-г авдаг. Улсын их хурлын гишүүд нэг сая 200-г. Гэтэл одоо сая төгрөгний орлоготой айл монголд олон бий юу? Байхгүй ш дээ. 100-н мянган төгрөгний орлогоьой айл сардаа 70-н мянган төгрөгний орлоготой айл байна ш дээ. Хүний яриагаар бол 1 хэл мах аваад 2 хоног махтай хоол иддэг. Бусад өдөр нь яадаг гэхээр цай боов талх ч гэдэг юм уу, сүүтэй хоолоор ч гэдэг юм уу тэгж өнгөрөөдөг гэтэл монголчууд хичнээн сая малтай билээ. 2 сая 600-н мянган хүн амтай гэсэн мэдээтэй байгаа.тэгээд эдгээр хүмүүсийн 600 мянга нь гадаад байгаа.тэгэхэд 2 сая хүн амтай, малаар баян орон. Монгол хүнийг махгүйгээр төсөөлөхгүй ш дээ. Малыг оросод хөлөөр нь гаргадаг байсан.эцсийн бүтээгдэхүүн болгож гаргахгүй хөлөөр нь гаргана. Тэгээд монголд хичнээн алдагдалтай байсан. гэтэл оросоос манайх яасан өчнөөн юм үнэ төлбөргүй хэрэглэдэг байсан. Бас тийм тал бий. Донод Сибирийг монгол махаар хангаж байсан.өөрийн орны хүмүүсийг хангачаад тэгээд Дорнод Сибирийг махаар хангаж байсан.тэгж байсан орон яагаад одоо энэ 2 сая хүн амаа махаар хангаж чадахгүй. Тэгээд хийж чаддаг байсан юмаа хийж чадхаа байсан. Энэ сэлэнгэ, төв аймаг ямар их тариа тарьж байсан гшэж санана тэгээд тарианы будаагаар гурил хийгээд эх орныхоо бүх иргэдийг гадаадаас гурилд авахгүйгээр хангаж байсна. Одоо яаж баяна хангаж чадхаа байгаад хятадаас гурил авч байна.нэг хэсэг ясны гурил идэж байсан шүү. Ясыг үүрүүлээд ясны гурилхийж болно. Тариа байвал тарианы гурил, буудай байвал буудайн гурил хийнэ, гурил гэж нутгалсан зүйлийг хэлнэ. Одоо хийж чадахгүй. Одоо хятадаас гурил авч байна. хятадаас ясны гурил авчирж идүулж байсан үе бий. Одоо ийм хөгжилтэй болчоод монголчууд хятадаас ясны гурил оруулж ирж байхав.
Эрдэнэтуяа -
Та хувьчлалын талаар хэр мэдэх вэ?
Шагдарсүрэн -
Би муу мэднэ
Эрдэнэтуяа -
Та мэдэх юм байвал
Шагдарсүрэн -
Хувьчлал гэж манай бодлого хөдөө аж ахуй, үйлдвэр, албан газар бүх юмаа хувьд өгч байна.би үүнийг буруу гэж үзэж байна.төрийн өмч заавал байх хэрэгтэй. Өмчгүй төр ямар байх вэ? Татвар хуулиар мөнгө зардалаар яагаад тийм болсон төр нь өмчгүй. Нэлээн хэдэн үйлдвэрийг улсын өмч болголоо ш дээ.энэ зүйтэй юу? Улс өөрийн гэсэн өмчтэй бай тэгжийж ард түмнээ тэжээнэ. Тэгэхгүй өөрсдөө өмчгүй хөрөнгтүй төр засаг ч тэнд нэг чүү яадан хэдэн хүн байна гэхэд тэтгэж чадахгүй ш дээ.тэрниийг тэтгэж байхийн тулд улс хөдөө аж ахуйгаа байлгаж төрийн албан хаагчиддаа цалин өгч байхийн тулд татвар авч байна. Гадаадаас янз бүрийн бараа орж ирж байна.гадаадаас бараа оруулж ирж байгаа хүн баяжиж байгаа.гэтэл гадаадаас бараа оруулж ирж байгаа хүмүүс гаалийн татвар, гаалийн татвараар гадаадаас орж ирж байгаа хүнийг боож хүлж байна. ингээд ярьх юм бол их олон эсэргүүцэл байна шүү дээ.тэгэхээр би худлаа юм хэлж байгаа юм биш яг л үнэн юм бодитоор
Эрдэнэтуяа -
Таны амьралд ямар нэг гүнээр нөлөөсөн үйл явдал бий юу?
Шагдарсүрэн -
Сайн үйл явдлууд байлгүй яахав, гүн гүнзгий нь бол намайг боловсролтой болгож, намайг бас төр засагт алба хаалгаж 30-н жил их дээд сургуулиудад цагаар ажиллаж. Нэг яамны сайдаас илүү цалин авч байсан тэр үед яамны сайд 1200-г авч байсан бол би 1300-г авч байсан.тэр яагаад тэгж байсан гэхээр би өөрөө үндсэн цалингаа авчина.гэтэл яахав миний мэргэжил тэр үед ховор мэргэжил байсан. Тийм учраас нэг багшийн норм цалингаас хэтэрч байсан. Илүү цагийн мөнгө авдаг байсан. Тэгээд бусад дэд сургуулиудад цагийн багш хийж байсан.тэгээд цагийн багшийхаа цагийн мөнгийг авдаг байсан. Ингээд 3-н янзын юмаар цалинжаад амьдарч байсан. Аа гэтэл Шагдарсүрэн нэг олигтой хувийн байшинтай болцон байна, банканд мөнгө хийчээгүй одоо машин унаагүй одоо нэг жирийн ядуувтар би еөрийгөө ядуу гэж хэлэхгүй. Тэгээд тэр үеийн боловсон хүчин
Эрдэнэтуяа -
Таны амьдрал бусдаас онцгой бусдаас хүсэх зүйл бий юу?
Шагдарсүрэн -
Үгүй хө байлгүй яахав миний амьдрал гэр бүлтэйи боллоо, үр хүүхэдтэй боллоо.энэ чинь миний амьдралд онцгой юм . хүн бүрт л онцгой юм бий л дээ. Таны амьдрал гэж ярьж байгаа болхоор би өөртөө бахархаж ярьж байна. өөр ямар онцгой юм байх вэ. Одоо надад байгаа онцгой зүйл бол миний гэр бүл. Нэг онцгой юм бол би охидуудаа хэлдэг чамайг хүү шигээ л хайрлаж явдаг. Одоо манай нэг хүү гадаадад байдаг. Одоо би ар гэрийг нь тохижуулах бас бэрд нь болох болохгүй юмыг тэгж бай гэж зөвлөж байх. Хүүтэйгээ ажиллахад би охиноо бодож, тийм учраас миний бэр бол надад их сайн. Би бэрдээ хайртай байна, бэр маань надад тийм хайртай. Ер нь бол хүн бие биенээ хайрлаж амьдардаг. Ийм нэг ертөнц шүү дээ хүн чинь хүн гэдэг чинь өөрөө ертөнц.хүн бие биедээ өширхөж явбал тэр аятайхан амьдрал биш.тэгэх ч ёс байхгүй социолизм гэж үзэхээр ардчилсан нийгэмд хүмүүсийн үзэл ямар байхийн бид мэдэхгүй. Яаж явдаг юм. Үзэл бодол.би бодохдоо их эвгүй болсон гэж яриад л байгаа. Жишээ нь би мод хөрөөдөх гээд яах гээд я юм хүчрэхгүй байхад Алтангэрэл өө Шагдарсүрэн гуай гээд хийгээд л хүмүүс чинь бие биедээ тусалдаг бие биенээ хайралдаг, халамжилдаг ийм байсан байхгүй юу. Гэтэл тэр нь одоо эвдрээд одоо хүн хүндээ туслах гэдэг ямар хэмжээнд явж байна. за би чамд туслая, чи эргээд надад туслах уу гэсэн эргээд хариу барьсан тийм тус л бидний дундп явж байна.тэгэхэд дээд сургуульд чинь гуйлаг гуйгаагүй шүү дээ. Гэтэл одоогийн залуучуудын тус хариу харсан тусламж байдаг. чи одоо юу хэлэх гэж байна гэхээр эцсийн эцэст энэ бүгд миний хэлж байгаа юмыг нийлүүлээд гадаадад сөх. Манай монгол бол хөрөнгөтний тийм ардчилсан ч гэдэг юмуу тэр нийгэмд цагаа орсон, орохдоо буруу орсон. чи яагаад буруу орсон гэж байгаа юм гэж надаас хүн асуухгүй байх л даа. тэр хөдөлмөрөө нэгтэгсэн хөдөлмөрийн давуу талыг ард түмэндээ харуулсан. Хөдөлмөрийн багаж зэвсэгийг нийгэмчилчихсэн дундын багаж зэвсэг болгоод нэгдэл сангийн аж ахуйг устгаад бүх юмыг хувьд өгчихсөн энэ чинь ардчилсан нийгэмд манай орон буруу орсоны тэмдэг. Одоо тэгээд яаж байна хөдөлмөрөө нэгтгэж нөхөрлөлийг байгуулана гэж байна ш дээ.тэр нөхөр гэдэг чинь сангийн аж ахуйн эх үүсвэр одоо урдах юмаа бий болгох гэж ядаж зөхж байна ш дээ, тэгээд буруу орсоноос л миний бодолоор ямар байх вэ гэвэл нэгдэл нэгдэлдээ, сангийн аж ахуй сангийн аж ахуйдаа, нэгдлийн дарга дарга чигтээ, сангийн аж ахуйн дарга дарга чигтээ. Нэгдэл сангийн аж ахуйг харуцсангууд, хөдөлмөрчид тэр хэвээрээ тэр чигтээ ажилд орсон бол одоо хачин их хөгжсөн энэнээс илүү хөгжсөн байх ёстой. Тийм учраас хүмүүс тэрнийг эргэж хүсэж хүлээж мөрөөдөж. Тэгчээд одоо яажийн нөхөрлөл байгуулж байна. ямар муухай гутамшигтайгаар ардчилсан нийгэм манай монголд орохын бүү мэд. Би үүнийг гутамшигтай л болсон гэж хэлнэ. Хамтын хедөлмөрийг ганцаарчилсан хөдөлмөр болгож, нийгмийн өмчийг ганц хүнийх болгож энэ чинь их муухай юм байгаа биз дээ. Нэгдэл ингэсэн байгаа ш дээ малчид хөдөлмөрчид түрээсийн гэрээгээр ажиллаж байсан тэр нь юу вэ гэхээр би нэг түрээсийн хоньчин байя 100-н хоньтой за чи ирэх жил энэ 100-н хонийг 120 болгож өсгөөрэй би 20-н төл авах ёстой байгаа биздээ. Малаа үхүүлэхгүй байх хэрэгтэй. Гэтэл нөгөө малчид чинь яахав тэр 100-н хониноос 20-н хонь төллөх үү 30-н хонь 40-н хонь төллөнө ш дээ. Тэр илүү гарсан мал нь миний хувийн өмч. Түрээсийн гэрээ гэж ийм л юм байсан. Тэгээд мапчид тэрэнд нь дасчихсанг. Тийм байсан үе тэгээд яахав мал нь улсын хэмжээгээр нэг өрх 40-өөд ширхэг малтай. Малын тоо заагаад өгчихсөн. Тэрнээс ил тэгш байлгах хэт баяжуулахгүй хэт багасгахгүй. Тэрнээс илүү гарсан малаа нэгдэлдээ, нэгдэлдээ мөнгөөр
Эрдэнэтуяа -
Мөнгөөр худалдах юм уу?
Шагдарсүрэн -
Тий, аа бас бусад зүйлийг, зөндөө ард түмэн түрээсийн малдаа дасцан, тийм дассан байсан гэрээнээс салгаад багаж хэрэгсэлээс салгаад нийгэмээ хамтын хөдөлмөрөөс салгаад. Жишээ нь өвсөнд явлаа малаа тэжээхийн тулд тэгэхэд яах вэ би өнөөдөр Шагдарсүрэн гуай 10-н мал хариулж байж нэгдэлийн 100-н мал миний мал эн дотор байгаа, тэгэхээр яахав өнөө ойр хавийн хүмүүүс цөм нэгдэл хамтраад өнөө өвсыг чинь хадаад аваад ирнэ. Май танай өвс гээд л одоо яахав малын өвс авчина, чадахгүй хүн нь худалдаад авна.худалдаж авхаар мөнгө байдаг. Тэр мөнгийг чинь юунд зарцуулах вэ? зарцуулах юм их байна ш дээ. 40-н хэдэн төгрөг хүрэхгүй ш дээ. Ер нь ард түмний ихэнх амьдрал ийм болоод байна. Тэгээд бодол л доо социолизмийн үед яамны нарын сайд нараас илүү цалин авцаад машин тэрэг унаад, Шагдарсүрэн өнөөдөр ядуувтар харагдаж байна. Миний одоо ядуу гэж хэлэхгүй л дээ. Яахав баян гэж хэлэхгүй одоо Алтангэрэл бид 2 адилхан л хүмүүс аргагүй ядуу хүн биш бас нэг авдаг хэдэн төгрөгтэй газраа ногоо тариад ногоо болхоор ургац авчина тэрнийгээ иднэ илүү гарсанаа зарчина. Хэдэн үхэртэй ганц 2 ч юмуу тэр үхэрээ саагаад сүү авчина тийм айлууд ядуу айл биш ш дээ. Тэгэхдээ баян айл биш тэр ядуу дунд баян гэсэн ийм 3-н ангилал байгаа юм тэр дундчуудын, тэгэхээр монгол улсын амьдрал ямар байж гэдэг нь ярьхад ийм энд ганц Алтангэрэл бид 2 биш тийм амьдралтай 1000-аад өрх байна. За нэг ийм байна даа
Эрдэнэтуяа -
За ярилцлага өгсөн таньд баярлалаа.
Interviews, transcriptions and translations provided by The Oral History of Twentieth Century Mongolia, University of Cambridge. Please acknowledge the source of materials in any publications or presentations that use them.
